Исламда Аллагьдин тIварариз ва Адан сифетриз (лишанриз)

талукь тир илимдин зурба дережа ва чIехи метлеб

Гьакъикъатда, Аллагьдин тIварарихъ ва сифетрихъ иман гъун Аллагь-Тааладихъ иман гъунин са дестек я. Яни Аллагь-Таала авайдахъ иман гъун, Адан раббивилихъ иман гъун, Адан илагьивилихъ иман гъун, Адан тIварарихъ ва сифетрихъ иман гъун. И кар тавгьиддин (Аллагь сад тирди тестикьарун) пуд жуьредикай (паюникай) са жуьре я: Аллагь сад я — раббивиле, Аллагь сад я — илагьивиле, Аллагь сад я — Вичин тIварара ва сифетра.

Гьавиляй Аллагьдин тIварариз ва Адан сифетриз талукь илимдин дережа кьакьан­ди ва метлеб авайди я. Аллагьдин тIва­ра­рикайни сифетрикай чирвал (илим) жедалди, Аллагь-Тааладиз лап тамам къайдада ибадат ийиз садалайни алакьдач. Аллагь-Таалади лугьузва (7-сура, 180-аят, мана): “Ва Аллагьдихъ лап гуьрчег тIва­рар ава; (гьавиляй) Адаз гьабуралди эвера (куьне) (дуьаяр ийиз, тIалабунариз)…”.

ТIалабунрин дуьа ва ибадатдин дуьа

ТIалабунрин дуьа. Ихьтин дуьа ийизвай чIавуз инсанди тIалабунрин вилик вичин тIалабунрихъ галаз кьадай Аллагьдин тIварар лагьана кIанда. Месела: “Я Ре­гьим­луди, заз регьим ая!”, “Я Багъишламишдайди, гъил къачу залай!”…

Ибадатдин дуьа. Им, тIварарин мана-метлебриз килигна, Аллагьдиз ибадатун я. Яни мусурманди Адаз туба ийизва — вучиз лагьайтIа, Ам Туба Кьабулдайди я; ме­целди Адаз зикр ийизва — вучиз лагьай­тIа, Ам Ван Къведайди я; чинеба са кар ийидайла, кьилди авайла, Адахъай кичIе я — ву­чиз­ лагьайтIа, Ам Виридакай Хабар Авайди я…

Сад лагьай хел (пай):

Аллагь-Тааладин тIварариз талукь къайдаяр

Сад лагьай къайда (правило):

Аллагь-Тааладин тIварар вири гуьрчегбур я. Абурун гуьрчегвиле, абурлувиле­, иер­виле лап тамамвал ава. Аллагь-Таалади­ лугьузва (7-сура, 180-аят, мана): “Ва ава Ал­­лагьдихъ — виридалайни гуьрчег тIва­рар…”. А тIварара тамам сифетар, лишанар­ къалурзавай манаяр ава ва абурухъ са жуьрединни нукьсан, кимивал авач — я игьти­мал жуьреда, я гиман жуьреда. Месе­ла: Ал­­лагь­дин тIвар — “Чан Алайди” (“аль-Гьай­йу”). Адахъ ихьтин мана ава: “тамам чан алайди, вичелай вилик чансуз гьал та­хьай ва ви­челай кьулухъни фанавал (телефвал, кьиникь) галачир”. Тамам чан алаз хьу­ни та­мам сифетарни (лишанарни) хьун важиблу ийизва. Яни зурба чирвал, лап къудратлувал, вири ванер атун, вири акун ва масабур.

Кьвед лагьай къайда

Аллагь-Тааладин тIварар хас тIварар­ни я, сифетарни (лишанарни)

Хас тIварар я Зат (личность) къалурунин жигьетдай ва сифетар (лишанар), абуру къалурзавай манайрин гьакъиндай. Са патахъай килигайла, Аллагьдин тIварар синонимар я, гьикI лагьайтIа, абуру вирида гьа са Зат (личность) къалурзава — Аллагь-Таала! Маса патахъай килигайтIа, абур чара (кьилди) гафар я, гьикI лагьайтIа, абуру гьар сада вичин кьетIен (хас, хсуси) ма­на къалурзава. Месела: “Чан Алайди, Ви­ри Чидайди, Регьимлуди, Къудратлуди…” — ибур вири гьа са Затдиз (ТIварцIин Ие­сидиз) — яни Аллагь-Тааладиз — пак я. Ам талукь тIварар я. Амма “Чан Алайди” тIвар­­цIин мана “Вири Чидайди” манадилай тафаватлу я; “Вири Чидайди” — тIвар­цIин мана “Къудратлуди” манадилай тафаватлу я ва икI мад.

Винидихъ чун раханвай тIварар хас тIва­рарни сифетар тирди Къуръандани къа­лурнава: Аллагь-Таалади лагьанва (46-сура, 8-аят, мана): “Ва Ам я Гъил Къачудайди, Гзаф Регьимлуди”. Маса келимада лагьанва (18-сура, 58-аят, мана): “Ва ви Гзаф Багъишламишдай Рабби — Еке регьимдин Сагьиб я…”.

Дугъриданни, кьвед лагьай аятди Регьимлуди ам регьимлувилин сифет (ери, гьал, лишан) авайди тирди къалурзава. Араб чIалан эгьлийрин (алимрин) иттифакь ава ва адан гьакъиндай вирида кьабулнавай адетди тестикьарзава: “чизвайди” лугьузва анжах чирвал авайдаз, “аквадайди” лугьузва анжах акунин гьисс авайдаз. Им делилралди тестикьарунихъ муьгьтеж тушир виридаз ашкара кар я.

Идалди чпи “таътIил” ийизвай, яни чпи Ал­­лагьдин тIварарикай абурун мана-метлебар хкудзавай ксарин ягъалмишвал чир жезва. Абуру лугьузва: “Дугъриданни, Ал­лагь-Таала ван къведайди я — “ван атунин гьисс” (слух) авачиз, вири аквадайди я — “аку­нин гьисс” (зрение, вилер) галачиз ва икI мад.

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин алим