Россиядин халкьариз четинвилер пара акуна. Ватандин ЧIехи дяведин йисар иллаки агъурбур тир. Тарихчийри ва военный пешекарри тестикьарзавайвал, гзаф масабурухъ галаз санал Москвадин къваларив кьиле фейи къизгъин женгерини Гъалибвилин бине арадал агъана.
Европадин чIехи пай уьлквейрин экономика, военный такьатар, девлетар вичин къуллугъда эцигнавай Гитлеран Германия 1941-йисан 7-ноябрдиз Москвадин Яру майдандал вичин кьушунрин гъалибвилин парад тухуз гьазур хьанвай. Фашистар Москвадин лап мукьварив кьван атанвай. Амма чапхунчийрин чIуру къастар кьилиз акъатнач. 6-ноябрдиз Москвада метродин “Маяковская” станциядал суварихъ галаз алакъалу шад заседание кьиле тухвана ва Иосиф Сталина ВКП(б)-дин ЦК-дин Политбюродин членриз, меркездин горкомдин секретарриз, абур Верховный Главнокомандующийдин буйругъди тажубарнайтIани, 7-ноябрдиз йикъан сятдин кьведаз Яру майдандал кьушунрин парад тухудайдакай малумарна. Кьушунрин командирриз и кардикай йифен сятдин 11-даз хабарна. Экуьнин сятдин 8-далай Яру майдандилай радиостанцийри Октябрдин Социалистический революциядин 24-йисаз талукьарнавай кьушунрин параддин гьакъиндай малуматар гуз эгечIна.
Параддал И.Сталин раханай. Адан гафари Советрин Союздин вири халкьарин ва Яру Армиядин кьушунрин рикIера гъалибвал чи пата жедайдан умудар артухарнай. Ада лагьанай: “Немсерин къачагъри хабарсуз вегьиналди ва чал дяве илитIуналди, уьлкве кIеве твадай гьалар арадал гъана. Вахтуналди чавай са жерге областар къакъатна ва душман Ленинграддинни Москвадин къваларив кьван атана. Душманди фикирнай хьи, чпин сифтегьан гьужумди чи армия тахьай мисалда, чи уьлкве метIерал акъвазарда. Амма душман лап ягъалмиш хьана. Чи кьушунри ва флотди игитвилелди душмандин гьужумар алудзава. Чи вири уьлкве немсерин чапхунчияр барбатI авунин мураддалди чи армиядихъ ва флотдихъ галаз сад тир къуватдиз элкъвенва. Вири халкьди армиядиз фашистар къирмишунин карда куьмек гузва. Къуй чун патал и гьахълу ва азадвилин дяведа куьн (параддин иштиракчияр) чи алатай асиррин уьтквем рухваяр Александр Невскийдин, Димитрий Донскоян, Кузьма Мининан, Димитрий Пожарскийдин, Александр Суворован, Михаил Кутузован къаматри руьгьламишрай!..”
Сталинан гафари неинки аскерар, гьакI вири халкь руьгьламишна ва, вири сад хьана, душмандин хуруз экъечIна. Фашистри Гитлеран тапшуругъар кьилиз акъудун патал гзаф алахъунар авуна. Москвадал кьвед лагьай гьужумни тешкилна. Абурун ихтиярда танкарин 13, пияда кьушунрин 33 ва мотопиядин 5 дивизия авай. Абурун вилик эцигнавай тапшуругъ сад тир: гьар патахъай гьужумна Тула, Кашир, Рязань, Коломна, Клин, Солнечногорск, Рогачев, Яхрома, Дмитров шегьерар кьуна, пуд патахъай Москвадал вегьин ва ам муьтIуьгъарун. «Центр» армиядин частари Клин, Солнечногорск, Истра шегьерар кьуна ва абур Москвадин къаналдив, Нара вацIув агакьна. Мад душмандилай виликди физ алакьнач. И женгера немсерин 155 агъзур аскер телеф, 800 танк терг хьана.
Им тIимил тир, ВГК-дин Ставкади советрин кьушунар акси гьужумдиз фин патал гьазурзавай. Москвадин кIаник, телефвилер пара хьанвайтIани, резервдай 1 миллионни 100 агъзур кас, 7652 тупарни минометар, 774 танк ва 1000 самолет кIватIнавай. Душмандин къуватар екебур тир: са миллионни 700 агъзур аскер, 13500 тупар ва минометар, 1150 танк ва 615 самолет. Чибуруз самолетар гзаф авай. Советрин командованиди вири и делилар, гьа са вахтунда немсерин кьушунар гьалдай фенвайди, абурухъ виликамаз гьазурнавай сенгерар, хъуътIуьн шартIара женгер чIугвадай гьазурвал авачирдини фикирда кьунвай.
7-ноябрдин параддал рахай И.Сталинан гафари руьгь кутунвай чи кьушунри, гежел тевгьена, душмандин винел гьужум башламишна. Яваш-яваш Калининский фронтдин куьмекдиз РагъакIидай ва Кьиблединни РагъакIидай патарин фронтрин кьушунарни фена. Калинин, Истра, Тула, Елец шегьеррин мулкара лап къизгъин женгер кьиле фена. Са вацра душмандин кьушунар 250 километрдин РагъакIидай патахъ катар хъувуна.
1942-йисан 8-январдиз ВГК-дин Ставкадин къарардин бинедаллаз советрин кьушунар умуми гьужумдив эгечIна. Ладожский вирелай гатIунна, ЧIулав гьуьлуьн сергьятрив агакьдалди Яру Армиядин частари фашистриз басрух гуз башламишна. И женгера Ржевдинни Вязьмадин мулкара душмандиз ягъунар кьазвай РагъакIидай патан ва Калининский фронтрин кьушунрини иштиракна. Немсерин «Центр» армиядин группаяр вири гьалкъада тваз ва кукIвариз хьаначтIани, душман мадни 350 километрдин кьулухъди хъфиниз мажбурна. Чи кьушунри Москвадин, Калининский, Туладин, Рязандин областар ва Смоленскдин, Орловский областрин чIехи паяр душмандикай тамамвилелди азадна.
Москвадин кIаник къазанмишай гъалибвили Советрин Союздин военно-политический ва международный гьалар хъсанарна.
Хийир Эмиров
