(Эвел — 8-нумрада)
Чна алатай нумрайра Гь.А.Гьажибегова арадал гъайи “ЦIийи дуьнья” газетдин сифте камарикай ва адан сад лагьай редактордикай суьгьбетнавай.
ЦIийи газет арадал атуник, милли журналистика вилик тухуник кьетIен пай кутур маса зурба векилрикай сад а йисара газетдин жавабдар секретарь яз кIвалахай ялавлу шаир, публицист, таржумачи, гьикаятчи, гьа са вахтунда гьакьван фад уьмуьрдивайни хьайи Алибег Абдул-Фетягьович Фатахов я (1910-1935-йисар).
Адан гьакъиндай кхьинар, илимдин ахтармишунар акьван гзаф туш. Амма Алибеган руьгьдин къамат, адан шаирвилин кардин важиблувал, цIийивал несилрив агакьариз алахъай алимрин арада Агьед Агъаев, Назир Агьмедов, Зибивуллагь Бирембегов, Гьажи Гашаров, Къурбан Акимов, Рагьим Кельбеханов, Исламудин Гьуьсейнов, шаирар ва публицистар тир Ибрагьим Гьуьсейнов, Абдулфетягь Фатахов, Арбен Къардаш ва маса ксар ава.
Гаф кватай чкадал лугьун: цIинин йис Алибег Фатахован 110 йисан юбилейдиндини я. Гьавиляйни чаз адакай гегьеншдиз рахун герек жезва.
А.А.Фатахов 1910-йисан 18-сентябрдиз Куьре округдин (гила Сулейман-Стальский район) Цмур хуьре Бакудин фяледин хизанда дидедиз хьана. Ада чирвилер сифте кIвале вичин бубадивай, ахпа Кьасумхуьруьн мектебда, гуьгъуьнлай Бакудин рабфакда къачуна. Зигьинлу жегьилдиз, хайи лезги чIал хьиз, азербайжан ва урус чIаларни фасагьатдиз чизвай, гьавиляй ада чи милли медениятдани гьакьван фад важиблу ва мягькем камар къачуна. Гьажибег Гьажибегов патал ам гекъигун авачир куьмекчи, гьар са месэла фад ва ерилудаказ кьилиз акъуддай къуллугъчи хьана.
1934-йисуз Алибега Дагъустандин писателрин сад лагьай съездда иштиракна, адакай СССР-дин писателрин Союздин член хьана.
“ЦIийи дуьнья” газет акъудиз эгечIай 1928-йисалай вич рагьметдиз фейи 1935-йисалди (а йисан 21-апрелдиз ам тIегъуьн азардикди кечмиш хьана) вичин эсеррин 6 ктаб (“Надинж аялар”, “Гъалибвилихъ”, “Лянет”, “Чна дуьнья цIийи хъийида”, “Дагъларин разведчикар”, “КьатI-кьатI авур зунжурар”, “ТIимил савадлубур патал” махсус ктаб, Гь.Гьажибеговахъ галаз санал 3-5-классар патал лезги литературадин хрестоматияр акъудна.
И девирда ада дуьньядин са шумуд классикдин (А.Пушкин, В.Маяковский, Д.Бедный, Н.Тихонов, И.Бехер, Лахути ва мсб) эсерарни лезги чIалаз таржума авуна. Милли гьикаятда сифте яз “Бубадин веси”, “Газет”, “Риза” хьтин эсерар, шиирралди “КьатI-кьатI авур зунжурар” роман кхьена.
Публицист яз, адан къелемдикай лап хъсан макъалаяр, очеркар, фельетонар хкатайди чи тарихда гьатнава. И ирсиникай неинки адахъ галаз санал кIвалахай М.Эфендиев, И.Вагьабов, Н.Агьмедов, З.Эфендиев, Гь.Аликберов, Р.Юсуфов, М.Гьажиев хьтин авторри, гьакI гуьгъуьнин несилрини (Ш.-Э. Мурадов, А.Саидов, И.Гьуьсейнов, Ш.Юсуфов, Б.Гьажикъулиев, Я.Яралиев, А.Алем, Н.Ханкишиев, М.Мегьдиев, К.Казимов ва мсб) менфят къачуна. И цIарарин автордиз адан шиирралди кхьенвай фельетонрин ери, хцивал, чIалан жигьетдай девлетлувал иллаки мукьва ва хуш я.
Винидихъни лагьанвайвал, Алибег Фатахов цIийи девирдин цIийи шаир-реформатор хьайидакай тIимил кхьенвач. Бес публицист, журналист яз, адан хатI, кхьинар, газетдик кутур пай гьихьтинди хьана? И жигьетдай са бязи келимаяр чал рагьметлу Зияудин Эфендиеванни Исмаил Вагьабован, иллаки Назир Агьмедован дневникрайни рикIел хкунрай гьалтзава. Вирибуру сад хьиз, Алибеган чирвилерин деринвал, уьмуьрдал ашукьвал, цIийивилерихъ къанихвал, месэлаяр къарагъардайла, адан викIегьвал, хцивал къейдзава. Лезги публицистикада Алибег Фатахова лап цIийи, виликдай гьич ван тахьай жуьредин къат арадал гъана.
И кардикай А.Фатахован ирс дериндай ахтармишай алим, филологиядин илимрин кандидат, рагьметлу Зибивуллагь Бирембегова иллаки кьетIен делилар тунва. Малум тирвал, къейдзава алимди, кIелзавайбуруз А.Фатахов шаир, прозаик яз машгьур я, амма учебникрин, литературадин хрестоматийрин автор яз, критик, литературовед, фольклорист, переводчик, публицист-фельетонист яз, я тIимил чизва, я эсиллагь чизвач.
Лезги публицистикада А.Фатахован роль гъвечIиди туш. И жигьетдай “ЦIийи дуьнья” газетдин чинрал аламай адан и жуьредин эсеррикай “Квак кIарасдин къене”, “ГъвечIи фельетон”, “Что хочешь, скажи” фельетонар, “Пуд йис”, “Артух фикир сиясат кIел авуниз”, “Хабар гузвайбуру квекай кхьизвач?”, “Къурбан сувар” ва маса макъалаяр къалуриз жеда. Абур чи халисан лезги журналистикадин чешнеяр я. А.Фатахован саки вири эсерриз уьмуьрдин гьалариз къимет гун, цIийи крар, алакъаяр пропаганда авун хас лишан я. Месела: “Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр”, “Дяве”, “Дяведа”, “Комсомолка”, “Вад йис — кьуд йиса”, “Зарбачи Гьасан”, “Гуьл-Пери”, “КьатI-кьатI авур зунжурар”, “Газет” ва масабур сифте нубатда агитациядинни пропагандадин эсерар я. Гьа са вахтунда публицистикадин жигьетдайни абур вилик ква.
Жуьреба-жуьре эсеррай бязи мисалар кIелин ва “Что хочешь, скажи” фельетондикай умуми къейдер ийин.
“Яб це! Яб це! Яб це! Августдин вацран 9, 14, 19, 24, 29 лугьудай къара Магьач-Къалада нянин сегьет 6-далай 7-далди лезги чIалал “Радио-Дагестан” радиогазет акъатда. Вирида яб це!” (“ЦIийи дуьнья”, 1931-йисан 6-август). (Орфографиядин къайдаяр газетда авайвал хвенва).
Бес я, бес я, бес я!
Им чи миллионрин сес я!
Им ви лап эхир нефес я!
Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр!
(“Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр!” шиирдай)
Ягъ!Ягъ! Ягъ!
Яда чна уьтквем!
Къизмиш хьурай,
Курай,
Куз-куз
Гьавайриз чукIурай
Хкатдай гьар са цIелхем!
(“Вад йис — кьуд йиса” шиирдай)
— Вучиз я и крар, — фикирдай ада, —
Гишинни чаз хьайила, гатунни авун?
Вучиз садбур хъсан дуланмиш жеда?
Вуч себеб я муькуьбуруз гьакъи тагун?
(“КьатI-кьатI авур зунжурар” романдай)
Гьа вахтарин лезги художественный литературада, генани къейдзава алим З.Бирембегова, фельетон, газетно-журнальный жанрайрикай сад яз, цIийиди я. И жанрани лезги литературадиз гъун, сифте нубатда, А.Фатахован тIварцIихъ галаз алакъалу я. Ада “ЦIийи дуьньядиз” акъуднавай фельетонрикай кьведан тIварар кьан: сад — “ГъвечIи фельетон”, муькуьди — “Что хочешь, скажи”.
“ГъвечIи фельетон” 1929-йисан сентябрдиз “ЦIийи дуьнья” газетдиз акъатна. Кьуд-кьуд цIар авай муьжуьд бендиникай ибарат и фельетонда А.Фатахова почтадай газетар, журналар ва мсб. вахтунда кIелзавайбурув агакьар тийизвай почтальондикай ягьанатдин хъуьруьнар ийизва. “Январдинди сентябрдиз агакьна” лугьуз, почтальонди гьеле разивални ийизва гьа! Фельетондин вилик гьа и газетда “Ихьтин почтальон лазим туш” гъвечIи макъалани ква. Фельетондал “F.”, макъаладал “КкIлам” кхьенва. Аквадай гьалда, гъвечIи и кьве эсердин темани сад я, яни вахт-вахтунда Кьасумхуьруьн райондин почтаханада авай са почтальонди вичин везифаяр кьилиз акъуд тавун, “ам почтальон туш, са рикIин тIарвал я”, “идарадиз атайди кьил тIар тавуна рахкурдач. “Почтальондиз” яваш-яваш къекъведайди, галат тийидайди” чида. Гьавиляй и кьве эсердани почтальон а кьадар мажалдивди къекъвезва хьи, январдин газет ва я кагъаз, са декьикьани арадай тефена, гьасятда августдин, сентябрдин варцара агакьарзава”.
Ингье квез фельетондин чешне. Куьрелди — яцIалди карда авай рехнеяр гатанва.
Муькуь фельетон — “Что хочешь, скажи” — гьа ихьтин тIвар ва кIанел “Руфуни кьилел чIугурди” псевдоним (лакIаб) алаз, 1931-йисан 31-августдиз “ЦIийи дуьньядиз” акъатнай. Алим З.Бирембегова кхьизва: “Стилдин, чIалан хкянавай таъсирлу такьатрин жигьетдай къизгъинвал, рангарин икьивал, назик туьнтвал, зарафат-хъуьруьн кваз агьвалат къалурун, зи фикирдалди, Алибег Фатахован хатIуниз хас я, мукьва я”.
Гзаф метлеблу гафар Алибег Фатахован кьисметдикай адан жегьил дуст хьайи писатель, публицист ва алим Назир Агьмедова лагьанва: “Лап куьруь вахтунда, вичихъ Аллагьди гайи зурба бажарагъ хьайивиляй ва гьакьван зегьметни чIугурвиляй, Алибег Фатахов вичин вахтунин зурба шаиррин жергеда гьатна. Неинки са лезгийрин, гьакI вири Дагъустандин… Вич гьакьван жегьил тиртIани, адаз уьмуьр вилик физвай кьилин уламар, терефар хъсандиз аквазвай ва рикIин ашкъидалди, шадвилелди, ачухдаказ а рекьериз мани лагьана…”
(“Лезги газетдин” 2010-йисан 11-ноябрдин нумра).
Чи тарихда, милли къанажагъда Алибег Фатахов гьа цIийи девирдин цIийи теснифдар яз ама, инлай кьулухъни амукьда.
Алай вахтунда Цмур хуьре шаирдиз зурба памятник хкажунихъ галаз сад хьиз, адан тIвар хуьруьн школадиз ганва, шаирдин вири эсерар санал кIватIна, адакай кхьенвай макъалаярни авай чIехи ктабни, адан ирссагьибри ахкъудна, чав ахгакьарна. Ирс давам жезва.
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
Пуд йис
1928 лугьудай йис тир. Йикъар секин са гьалда авай. Алем цIийи хьанвай. Гьар са чан алай затIуник маса шадвал ва маса гьалар аквадай…
Яргъал дагъларин мичIи чухурриз кадарнавай, кхьин-чIурун, меденият авачир мичIи массадин гьяркьуь къатар, гьамиша хьиз, гилани синифдин дяведа мавгьуматдин лепейрихъ галаз кикIиз, къакъатиз авай ва агъзур саралди мичIивилик кумукьай хараба уьмуьр цIийиз туькIуьр хъувун патал гужлу яракь гуьзлемишзавай.
Эдебият авачир…
Халкьди, куьтендин десте гвайдалай башламишна, дагълара авай чубандал фидалди чилел гъил элкъуьрзавай. Совет гьукумат хьана. Партиядин дуьз тир милли сиясатди цIийи бегьерар гъана.
Ингье икI 1928-йисуз лезги зегьметчийриз цIийи эдебият ва кхьин-чIурун акъудиз башламишна. 21-июлдин “ЦIийи дуьнья” — эвелимжи чубарук акъатна…
Шумуд виш йис зегьер квай
Сефилвал инз авахьна,
Еке яру луварикай
Ивид зар цIакулар кIвахьна.
Виш агъзурри гуьзлемишиз
Зунжуррай гъил кадарна.
ЦIийиз хкатай ракъини
МичIи лукIвал кукIварна.
Къалин къатарин арадай
Чими нурар хкатна.
Большевик гъилел басмадай
“ЦIийи дуьнья” акъатна.
И еке дяве чIехи манийвилериз аватна, ам кхьин-чIурун авачир са чIалал акъатна. Адаз куьмек гудайбур тIимил тир, манийвилер гьар камуна расалмиш жедай. Синифдин душман ва куьлуь буржуаз интеллигентар адан аксиниз къарагъна, зегьметчи халкьдин арадани адан аксиниз таблигъат тухуз алахъна.
Везифаяр заланбур тир,
Залан гьалара гьатна.
Вишералди такIанбур тир,
ЦIайлапан ви хкатна.
Чархарик ви къванер кутаз
Душманри чалишмишна.
Рехъ фена вуна са затI кутаз,
Большевик цIай къизмишна.
Гьатна дагълар буйда лепе
Зурба марфар на къурна.
Туна вуна ви цин сиве,
Гьар са хаин зурзурна.
Зулумат къвазвай гьавайриз
Лацу чарар акъатна.
Зегьметчи халкьарин гъилиз
И хци тир яракь гьатна.
Эвелимжи чинар гъилел кхьена, къванерай акъудай “ЦIийи дуьньядин” кIелдайбурун ва мухбиррин кьадар пара тIимил тир. Ам такIанбуру, им вуч я, ихьтин газет жедани лугьуз, къерех кьаз гадардай.
Гила кIелдайбурун кьадар цIуд агъзуррихъ агакьнава, вилик 4-5 мухбирдин чкадал гила вишералди гьамиша кхьидай мухбирар хьанва.
Пуд сан къене авур кIвалах
Пара гужлу, зурба я.
Агалкьунар мадни икI твах!
Куьгьнед жемир, барбатI ая!..
Макъала 1931-йисуз акъатнавай “ЦIийи дуьнья” газетдин 79-нумрадай къачунва. Гилан гьарфаралди кхьин хъувурди З.Бирембегов я. Чна и материал “ЛГ”-дин 2000-йисан 31-нумрадай вахчуна.
Алибег ФАТАХОВ
