ПАРТИЙРИН СОВЕТ — КАРДИК

Дагъустан Республикадин Кьилин къуллугъдал Владимир Васильев атайдалай гуьгъуьниз экономикада, яшайишда, культурада дегишвилер жезвайди аквазва. Ада тухузвай сиясатди, гьукуматдин органрин, идарайрин къуллугъчийрив эгечI­за­вай ва абурувай намуслу, гьакъисагъ кIва­лах истемишзавай  тегьерди инсанрин гьевес хкажнава. Гзафбур республикадин кIва­ла­хар вири рекьерай хъсанардай крарал, гьукумдин органриз куьмекар, менфятлу теклифар гунални желбнава. Ахьтинбур югъ-къандавай гзафни жезва. Абурун арада общественный, жегьилрин тешкилатарни, коммерциядинбур тушир организациярни ава. Гьа гьисабдай яз, — политичес­кий партийрин Дагъус­тандин региональный отделенийрин Советни. Адан везифайрикай, тухузвай кIвалах­ди­кай Советдин председатель, “Россиядин багъманчийрин партиядин” региональный отделенидин председатель, Россиядин ­промышленникрин ва карчийрин союздин Правленидин член  Муфтали  Низамудинович  Ягьяева  суьгьбетзава.

Куь рикIелни алама жеди, 2016-йисан 18-сентябрдиз Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидиз депутатар хкязавай сечкияр кьиле фенай. Сечкийра Россиядин полити­ческий партийрин региональный 20-далай виниз отделенийрин векилри иштиракнатIани, депутатвилин мандатар анжах вад партиядин векилрин гъилера гьатна. Им сечкийрин хейлин участокра законсуз гьерекатриз рехъ гайивиляй я. Чи партиядин векилриз — 108 агъзур, “Россиядин ватанпересар” партиядиз — 113 агъзур, “Россия кIвачел ахкьалдарун” партиядиз — 100 агъзур, чна тешкилнавай­ Со­ветдик акатзавай партийрин векилриз санлай 460 агъзур сес гана. Гьайиф хьи, республика­дин сечкидин комиссиядай Москвадиз ахгакьарай делилар масабур хьана. Чи пар­тия­диз гайи сесерин бинедаллаз РД-дин Халкь­дин Собранида чи 6 депутат хьун ла­зим­ тир, амма къе садни авач. Вучиз лагьай­тIа, гьукум­ гъиле авай ксари законсузвилериз рехъ гана ва идан гьакъиндай ЦИК-дин председатель Элла Панфиловади тахсир рес­публи­кадин руководителдин хивени тунай­.

Ихьтин муракаб месэла фикирда кьуна республикадин парламентда чкаяр тахьай политический партийрин регионрин отделенийри сад хьун ва санал кIвалахун, республикадин гьукумдин органриз жуьреба-жуьре рекьерай куьмек гун кьетIна. 2017-йисан 5-октябрдиз “Россиядин ватанпересар”, “Россия кIвачел ахкьалдарун”, “Россиядин багъманчийрин партия”, “Россиядин ветеранрин партия”, “Россиядин сад авунвай зегьметчи фронт”, “Аграриядин Россия кIвачел ахкьалдарун”, “Россиядин экологиядин “Къацубур” партия”, “Зегьметдин Союз”, “Россия­дин коммунистар — коммунистрин партия” политпартийрин Дагъустандин региональный отделенийрин векилар санал кIватI хьана ва Совет тешкилна. Адан председателвилени зун хкяна. Исятда чи Советдик мадни 14 пар­тиядин региональный отделенияр экечI хъувунва. Республикада чи партийриз майилвалзавай зур миллиондилай гзаф агьалияр ава. Абурукай гзафбуру чавай, жуьреба-жуьре месэлаяр гьялдайла, чеб кIеве твазвай дердийриз килигдайла, куьмек тIалабза­ва. Чи пар­тий­рин векилар Халкьдин Собранида авач­тIани, районрин, шегьеррин собранийра депутатвал ийизвайбур ава. Хейлин районра­ ва шегьерра чи партийрин общественный при­емныяр кардик ква. Анриз дердияр, теклифар, меслятар гваз къвезвай инсанрин кьа­дарни югъ-къандавай гзаф жезва. Абуру фи­кир гузвай крарик экономикадин, образовани­дин, здравоохраненидин, экологиядин, ЖКХ-дин, рекьерин, суьрсетдин ва хъвадай цин еридин, бейкарвилин месэлаяр акатзава.

Лугьун лазим я хьи, эхиримжи 30 йисуз рес­публикада гьял тавур ва кьетIендиз фикир гана кIанзавай гзаф месэлаяр кIватI хьанва. Тайин гьакъикъат я. 1980-йисара Дагъустан ви­чи вич таъминарзавай, вижевай къазанжияр арадал гъизвай республика тир. Чи­на промышленностдин чIехи 220 кархана авай. Хуьруьн майишатдин зегьметчийри гьасилзавай, консервиярдай карханайри гьазурзавай продукция СССР-дин саки вири пипIе­риз рекье твазвай. Кар алайди ам тир хьи, ви­ри суьрсет, продукция виниз еридинди тир. Карханайра ва майишатра 2 миллион касдив­ агакьна кардал машгъул тир. Приватиза­ция-прихватизация авурдалай гуьгъуьниз карханаяр, майишатар барбатIна, абурун мул­кар базарриз, яшайишдин кIвалер эцигзавай майданриз элкъвена. Къе республикада амайди 15 кархана, анра зегьмет чIуг­ваз­вай­бурун кьа-дарни 14 агъзур кас я.

Малдарвилин, хипехъанвилин республикадин цIуд шегьердани як, нек гьялдай, недай-хъвадай шейэр акъуддай заводар, комбинатар авай. Абурун 90 процент къе амач. Республикада “Дагконсерв” объединенидик акатзавай 41 завод ва комбинат авай. Анра 100 агъзурдалай виниз агьалийри кIва­лах­завай. Гьар йисуз 360-480 миллион шар­тIунин банка жуьреба-жуьре консервияр акъуд­завай. Дагъларани кваз 14 завод авай. Хуьруьн зегьметчийри гьасилзавай чпин багъларин ва сала­рин саки вири суьрсетни гьа заводриз вахкузвай. Къе емишрин, майвайрин, ципицIрин республикада вуч ама лагьай­т­Iа, пуд-кьуд гъве­­чIи завод. Абуруни респуб­лик­ада 1980-йисарин эхирра акъудзавай вири консервийрин ­анжах 8 процент продукция гузва. Эгер виликдай консервиярдай карханайри гьар йисуз 110 агъзур тонндив агакьна емишар ва майваяр гьялзавайтIа, къе — зегьметчийри гьасилзавай вири суьрсетдин анжах 5 процент. Гьа са вахтунда Краснодар­дин­, Ставрополдин крайри ва маса регионри Да­гъустандай агъзур тоннралди машмашар, ичер, шефтелар ва хутар тухузва, абурукай консервияр ийизва.

Консервиярдай промышленностдал чан хкун — им республикадин хуьруьн майишат йи­гин камаралди вилик фин, агъзурралди бейкар­ инсанар кIвалахдалди таъминарун, чкадин бюджетар дулу авун, агьалийрин яша­йиш­ни хъсанарун лагьай чIал я. Им винел алай, ачух ва республикадин экономика вилик туху­нихъ галаз алакъалу къурулушрин кьилера авайбурузни чизвай месэла я. Амма, вучиз ятIа­ни, ам гьялдай рекьер жагъурзавач, хсусибур хьанвай ва лал кьенвай заводрал чан хкизвач­.

Хуьруьн майишатдикай мадни рахуниз мажбур жезва. Ам халкьдин игьтияжлу суьр­сет ва маса продукция арадал гъизвай хел я. Амма чи республикада гьа и хилез бегьем фикир гузвач. Гзаф вахтара хуьруьн майишатдин карханаяр, майишатар, КФХ-яр госу­дар­стводин патай са куьмекни агакь тийиз амукьзава. 1992-йисуз республикада кардик квай 44 агъзур гектар багълара 20 агъзурдав агакьна инсанри зегьмет чIугвазвай. Абуру йиса 135-140 агъзур тонн емишар гьасилзавай. 2016-йисуз амай 18,5  агъзур гектардай кIва­тIайди 58, 5 агъзур тонн емишар я. Пешекаррин, экспертрин гьисабунралди, Дагъустандихъ гьар йисуз 590 агъзур тонн емишар гьасилдай мумкинвилер ава.

Гзафбуруз чизвач, Дагъустанда 6 агъзур гектар чил багъманчийрин шериквилин (товарищество), дачникрин ихтиярда ава. Абурузни я государстводи, я муниципалитетри са рекьяйни куьмек гузвач. Чна Россиядин Фе­дерациядин хейлин регионра дачникар патал гьихьтин нормативный актар аватIа ах­тармишна. Хиве кьуна кIанда хьи, гзаф месэ­лайрай Дагъустан кьулухъ галама. Уьлкведин саки вири регионрин хуьруьн майишатдин министерствойри дачникрин ва багъманчийрин шериквилин арада махсус грантар патал конкурсар кьиле тухузва. Гьа идан бинедаллаз абур субсидийралди, кьезил кредитралди таъминарзава. Чи республикада лагьайтIа, дачникар садан рикIелни алач — 6 агъзур гектарда емишар, салан, бахчадин май­­ваяр, магьсулар битмишарзавай ксар. Ми­сал яз, Красноярский крайдин хуьруьн ма­йишатдин министерствода дачникрин месэлайрал машгъул жезвай отдел кардик ква. Аграриядин республика яз, чина ихьтин важиблу месэлаяр фикирдай акъудзава. Им ерли рехъ гана кIанзавай кар туш. Чи умудар республикадин цIийи регьбердик ква.

Къейд авун лазим я, ада республикада кор­рупциядихъ галаз женг чIугунин, кадрияр хкя­гъунин, эцигунрин хилера, хуьруьн майишатда, здравоохраненида, налогар кIватIунин карда кIвалахар хъсанарун патал еке ала­хъу­нар ийизва. Гьукумдин органра, муниципалитетра кIвалахунал гьар са рекьяй чирвал ва теж­риба авай пешекарар желбзава, финансринни экономикадин, яшайишдинни культурадин месэлаяр веревирд ийидайла, гражданвилин обществодин институтрихъ галаз меслятзава, абурун фикирар чирзава. Гьа икI ятIа­ни, фикир желбна кIанзавай месэлаяр пара ава.

Ихьтин гьалар фикирда кьуна, чи кьилин везифайрик акатзава: яшайишдинни экономикадин, чилерин, тIебиат хуьнин, экологиядин, образованидин, культурадин, общест­венно-политический ва алай  вахтунин важиблу маса месэлайриз талукь яз консультацияр тухун; Да­гъустан Республикадин государст­водин властдин органри политический пар­тийрихъ галаз санал менфятлудаказ кIва­лах­дай механизмаяр арадал гъун патал теклифар туь­кIуьрун; арадал гъидай гьа механизмайрин бинедаллаз агьалийрин ва юридический ксарин месэлаяр гьялун патал властдин органрихъ галаз алакъада хьун; Дагъустан Республикадин законрик дегишвилер кухтадайла, политический партийри гузвай теклифар веревирд авун; республика яшайишдинни экономикадин жигьетдай вилик тухуниз талукь кар алай месэлайрай политический партийрин фикирар, теклифар РД-дин законодательный ва исполнительный органрив агакьарун.

Гьа ибурухъ галаз сад хьиз, Советди республикадин муниципалитетрихъ галазни санал ва менфятлувилелди кIвалахунин гьа­къин­дай икьрарар (соглашенияр) кутIунзава. Сад лагьай камни къачунва. Алатай йисан декабрдин вацра Советдин векилар Махачкъала шегьердин администрациядин чIехи­бурухъ галаз гуьруьшмиш хьана ва кьве терефдин икьрар кутIунна. И мукьвара чна саналди конференция кьиле тухуда ва анал Дагъларин уьлкведин меркездиз талукь кар алай месэлаяр веревирдда. И мярекатда республикадин тIвар-ван авай экономистри, юристри, производстводин рекьяй тежрибалу пешекаррини иштиракда. Чи Советдик халкьдин майишатдин гьар са хиляй чирвилер, тежриба авай ксар ква эхир. Абуру муниципалитетрин работникриз муракаб месэлайрай кьил акъудиз куьмек гуда. Чаз республикадин саки вири муниципалитетрихъ галаз санал кIвала­хунин икьрарар кутIуниз кIанзава.

Чна чи сечкичиярни фикирдай акъудзавач. Авайвал лагьайтIа, чи инсанрихъ абур кIеве твазвай дердиярни тIимил авач. Гьам республикадин майданда, гьам муниципалитетра абурун игьтияжар таъминарзавач. Гьиниз чар, арза кхьейтIани, абуруз килиг лагьана, гьукуматди гьар вацра мажиб гузвай­ къуллугъчийри чпин везифайрикай кьил къа­къудзава. Инсанар гьукумдин органрилай на­рази жедай чкадал гъизва.

Алатай йисуз чи общественный приемныйриз жуьреба-жуьре куьмекар кIанзавай 500-лай виниз ксар атана. Са рахунни алач, хейлинбурув куьмек агакьна. Инсанар тIимил мажибар хьуни, вахт-вахтунда коммунальный пулар гуз тахьуни, кIвалахдик квачиз аму­кьу­ни, шейэрин къиметар хкаж хьуни ил­лаки гъа­рикIарзава. Официальный делилралди, республикада 250 агъзур бейкар ава. Гьакъикъатда лагьайтIа, абур кьвед-пуд сеферда гзаф я. Коррупцияди цуьк акъу­дуни чи агьалияр ажугълу ийизва. Гьи идарадиз фейитIани, ришвет галачиз месэла туькIуьриз жезвач. Яшайишдин ихьтин важиблу месэлаяр кIватI хьайила, инсанар вуч ийи­датIа чин тийиз амукьзава. Республикадин законодательстводин бинедаллаз государстводин властдин органар агьалийрин дердийриз, месэлайриз вацран муддатда килигна кIанзава, бязи вахтара кьве вацрани, ахпа дердини туькIуьрза­вач. Гзаф месэлаяр гъиле-гъилди гьялна кIан­завайбур я. Гьялзавач. Чна ахьтинбуруз куьмекдин гъил яргъи ийизва, гьавиляй чахъ ихти­барзавай агьа­лийрин кьадарни артух жезва.

Чна фикирзавайвал, агьалийрин месэлаяр гьам государстводин органри,  гьам пол­и­ти­ческий партийрини гьялун лазим я.

Нариман Ибрагьимов