Итижлу делил

Кавказ ХVIII­-ХIХ асирра Урусатдин писателринни шаиррин, яни яратмишунрин­ бажарагърин­ илгьамдин кьеб хьана. Кьисметдин гьар жуьре себебрикди Кавказдиз акъудай А.С.Пушкинани Л.Н.Толстоя, М.Ю.Лермонтовани С.А.Есенина  ва урус чIалан гзаф маса устадри дагълух михьи тIебиатдал гьейранвилелди чпин гзаф чIалар теснифна. Амма вуж тир и карда сифтеди?

Машгьур кавказовед, археолог, тарихдин илимрин доктор, грозныйви В.Б.Вино­гра­дован ахтармишунри къалурзавайвал, виридалайни ви­лик Кавказдин тариф чпин яратмишунра­ Россиядин империядин­ деятелар, машгьур­ шаирар хьайи Гавриил Державина (1743-1816) ва Василий Жуковскийди авуна (1783-1822). ТIварар кьуна, абур вичелай вилик Кавказдал ашукь шаирар яз гьисабзава урусрин литературада реализмдин бине кутур зурба шаир А.С.Пушкина «Кавказский пленник» поэмадиз талукь яз кхьей вичин къейдера.

Г.Державина «На возвращение из Пер­сии гр.Зубова» ода 1797-йисуз кхьена,­ «Друг прос­вещения» журналда чапна. В.Жу­­ков­скийди «К.Войкову» («Добро пожа­ло­вать, певец») 1814-йисан­ 19-январдиз кхьена, 1814-йисан «Вестник Европы» журналдин 6-нумрада чапна.

Гьакъикъатда Кавказдикай кхьей сифте кас гьатта шаирни­ ваъ, Россиядин государственный­ деятель, 1812-йисан Ватандин дяведин иштиракчи, декабристриз чпин вахтуналди тир чинебан гьукуматдик кутаз кIан хьайи урус сенатор, гьевес­кар писатель Аркадий Алексеевич Столыпин (1778-1825) хьана. Литературо­вед­риз 1795-йисан «Приятное и полезное­ препровождение време­ни» журналдай жагъай­ адан «Пись­мо с Кавказской линии…» ши­ир къенин йикъалди урус литературада ма­лум сифте эсер я. Литературадин жигьетдай умуми итижар авай москвави Гавриил­ Политков­скийдиз кхьенвай а эсерда автор­ди Кавказдин гуьзел, атIу­гъай  тIе­биат, викIегь дагъвийрин яшайиш, ацукьун-къарагъун къалурнава.

Кавказдикай сифте чIал лагьай адан биографияди тарихчийриз, краевед ва литератор алимриз итижлу гзаф делилар гузва. А.А.Столыпин Михаил Лермонтован баде Елизавета Арсеньевнадин хайи стха тир. Гележегдин зурба шаирдихъ галаз ам Терекдин мулкуна яшамиш жезвай вичин муькуь вах Хастатова Екатеринадин кIвализ мукьвал-мукьвал мугьман жедай. Алай вахтунда ана, Чечен Республикадин Шелковской райондин  Парабоч хуьре аламатдин тегьерда амукьнавай а кIвалин цлал, ана вичин чIехи бубади кьил кутур Кавказдин тема вилик тухвай М.Ю.Лермонтов мугьман хьун рикIел хуьн яз, мемориалдин кьул алкIурнава.

Дашдемир Шерифалиев