И мукьвара меркезда кьиле фейи Да­гъустан Республикадин Халкьдин Собранидин нубатдин сессиядал депутатри РД-дин МВД-дин алатай йисан кIвалахдикай министр Мегьамед Абдурашидован рахунрихъ яб акална.

— Йисан вахтунда республикадин къенепатан крарин министерство жемиятдин къайда, низам ва хатасузвал хуьн таъминарунал, чIуру къастар авайбурун гьерекатрикай абурун итижар ва ихтиярар хуьнал, агьалийрин патай гьукумдин ва МВД-дин органриз ихтибарвал артухардай, чаз куьмек гудай гьалар арадал гъунал машгъул хьана, — лагьана М. Абдурашидова. — Ре­гионда дурумлу гьалар таъминарунин мураддалди жуьреба-жуьре серенжемар кьабулна.

КIвалахдихъ дуьзгуьн нетижаяр хьун патал министерствойрихъ, ведомст­войрихъ, чкадин самоуправленидин, къайдаяр­ хуьдай органрихъ, жемиятдихъ, диндин ва же­гьилрин идарайрихъ галаз сих алакъада аваз кIвалахна. ЧIуру крарин вилик пад кьуниз, къайдаяр хуьниз ва хъсан гьалар таъминаруниз  талукь региондин ва муниципальный программаяр уьмуьрдиз кечирмишна.

Еке коллективди датIана фикир гайи кар алай везифайрик акатзавай: международный ва къенепатан терроризмдин къурхуйриз, законсузвилелди яракьар, наркотикар ишлемишуниз аксивал авун ва региондин экономикадин хилер криминалдин гьаларикай азад авун.

Украина миллетбазрикай, цIийи фа­шист­ри­кай азад авун патал кьиле тухузвай­ дяведин­ махсус серенжемдин шартIара къенепатан крарин органар диверсиядин, терроризмдин гье­рекатриз рехъ тагун, стратегиядин ва яша­йишдин важиблу объект­рин хатасузвал террористрикай хуьн, республикада дуьзгуьн гьалар пайгардикай хкудиз кIанзавай къуватрин вилик пад атIун патал алахъна.

Алатай йисуз Дагъустан Республикадин­ мулкунал оперативный гьалар вири вахтунда пайгардик кумукьна. И гьалдал региондин гьукумдин, къайдаяр хуьдай ва чкадин самоуправленидин органри гуьзчивал­завай. Санлай къачурла, республикада рехъ гайи вири жуьрейрин­ тахсиркарвилер 2023-йисан нетижайрив гекъигайла, 1,1 процентдин тIимил хьана.

Министрди къейд авурвал, агьалийрин хсусиятдал гъил яргъи авур тахсиркарвилери 33,2 процент, наркотикар ишлемишайбуру — 15,5, экономикадин тахсиркарвилери — 15, 9, кьилдин­ кса­риз аксивал авурбуру 9,6, процент тешкилна. Маса тахсиркарвилериз талукь нетижаяр­ ихьтинбур я: законсузвилелди яракьар ишле­мишун — 6,6 процент, коррупциядихъ галаз ала­къалубур — 5,4, терроризмдин тах квайбур — 1,9, экологиядинбур — 1,3, экстремиствилинбур — 0,4 процент.

Министр наркотикар ишлемишунихъ, терроризмдихъ, экстремизмдихъ галаз ала­къалу тахсиркарвилерал гегьеншдиз акъвазна. ГьикI лагьайтIа, и жуьредин нагьакьан гьерекатрик акатзавай чи жаванрин, жегьилрин гележег татугайди, абур уьмуьрдивай къакъудзавайди жезва эхир. Гзаф жегьилар, эхир кьил гьихьтинди жедатIа, гьадакай фикир тавуна, къецепатан табл­игъатдин эсердик акатзава, абуру чпин ва гьакI маса инсанрин уьмуьрни хаталувилик кутазва.

ИкI, министрди гъайи делилралди, наркотикар ишлемишуниз, маса гуниз талукь 2146 тахсиркарвал, абурукайни 987 лап заланбур тир, дуьздал акъудна. И жуьредин тахсиркарвилерихъ галаз датIана женг чIугвазватIани, наркотикралди пул къазанмишзавай дестеяр артух жезва. Виликамаз меслят хьана, наркотикар маса гузвай дестейри авур тахсиркарвилер 204 процентдин гзаф хьана. Гьа са вахтунда полициядин къуллугъчийри наркотикар маса гуз кIанзавай 694 касдин, дестедин вилик пад кьуна. Наркотикар ишлемишзавай 15 притон дуьздал акъудна. Законсузвилелди наркотикар ишлемишунихъ, маса гунихъ галаз алакъалу тахсиркарвилер ийизвайбурун кьадар, алатай йисав гекъигайла, 9 процентдин тIимил хьанва.

Гьайиф къвезвай кар ам я хьи, и рекьяй активвал къалурзавайбурун арада 18 йисалай 29 йисал къведалди яшарин жегьилар (418 кас -31,5 процент) гзаф я. 30-39 йисавайбуру — 34,6 процент, 40 йисалай виниз яшар авайбуру 33,4 процент тешкилзава. Абурукай 1304 кас Россиядин агьалияр, 107 кас дишегьлияр я.

Къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчийри шаз законсуз крарал машгъул жезвайбуру­вай 1029 кг наркотикар, психикадиз таъсирдай ва гьабуруз ухшар маса шейэр вахчуна.

— Къейд авун лазим я хьи, — давамарна­ ми­нистрди, — терроризмдиз ва экстре­мизм­диз­ ак­си яз тухузвай кIвалахда чал че­тин­ви­лер ацалт­зама. Террористрин между­на­род­ный­ ор­­ганизацийрин патай чаз гузвай къур­хуяр­ акьалтIнавач. Гьа виликдай хьиз, абур респуб­ликада чпин таъсирдик гзаф кьадар дестеяр, кIеретIар кутаз, абурув жемиятдиз акси гьере­катар ийиз таз алахъзава. Идал алава яз, Украи­надин яракьлу къуватрини, беспилотни­кар ишлемишуналди, диверсиядинни терроризмдин гьерекатар кьиле тухвана. ИкI, алатай йисан 8-июндиз Украинадин миллетбазри Дагъустан Республикадин стратегиядин метлеб авай объектрал, Кас­пийскдин флотилиядин гимийрал гьужумна.

Къайдаяр хуьдай органрин тешкиллу­ кIва­лах себеб яз, шаз террориствилин тах квай тахсиркарвилер 13,5 процентдин тIимилариз алакьна. ИкI, терроризмдин 45 ва экстремизмдин 16 тахсиркарвал авуна. Республикада арадал гъанвай дуьзгуьн гьалар пайгардикай хкудиз кIанз, образованидин, медицинадин, алишверишдин идарайра терроризмдин гьерекатар тешкилуникай электронный тапан хабарар гузвай дуьшуьшарни (101) тIимил хьанач. Гьелбетда, тайин кIвалах тухвана ва 37 кас кьуна.

Государстводин ва муниципальный прог­­раммаяр уьмуьрдиз кечирмишун патал­ ахъай­завай бюджетдин пулариз гъил яргъи ийизвай дуьшуьшарни давам жезва. Ихьтин агъзурдалай­ виниз тахсиркарвилер дуьздал акъудна. Абурукай 581 — гзаф кьадар пулар чуьнуьхайбур, 547 тахсиркарвал лап заланбур тир. Силис куьтягь хьайи делойрай акурвал, угърийри 1,5 млрд манатдин зиян ганва. Идакай 1,1 млрд манат эвез хъийиз туна. Бюджетдин такьатар иллаки яша­йишдин рекьяй таъминардай хилерай (дидедин капитал, пенсияр, пособияр…) чуьнуьхна.

Милли проектар кьилиз акъудунин сергьят­ра аваз рехъ гайи тахсиркарвилерай къара­гъарай уголовный делойри тестикьарайвал, 948,9 млн манатдин зиян гана. Гьелелиг анжах 5 млн манат эвез хъувунва.

Шаз республикада коррупциядихъ галаз алакъалу  745 тахсиркарвал дуьздал акъудна. Суддиз уголовный 571 дело рекье туна. 412 кас жавабадрвилиз чIугуна. Ришветар къачунихъ галаз алакъалу яз 112 кас кьуна. Ришветбазвилиз кьил янавайбуруз талукь уголовный 259 дело суддиз рекье туна.

Йисан кIвалахдикай ийизвай рахунра МВД-дин министр умуми кIвалахдал гегьеншдиз акъвазна. Гьа гьисабдай яз ада, законрал амал тавуна, гзаф мертебайрин кIвалер эцигунихъ галаз алакъалу (126), гьукумдин органрихъ галаз меслят тавуна­, тухвай аксивилин акцийрин (70), яшайишдин месэлаяр себеб яз, хизанра арадал къвезвай (95), диде-бубайрин, чIехибурун гуьзчивиликай хкатнавай жаванри ийизвай­ (222), мигрантриз талукь (192), респуб­ли­кадин рекьера арадал къвезвай (1648) тахсиркарвилерикай малуматар гана.

РД-дин Халкьдин Собранидин депутатри МВД-дин министрдин гьахъ-гьисабдихъ яб акалайдалай гуьгъуьниз кIвалах мадни хъсанаруниз талукьарнавай къарар кьа­булна.

Нариман  Ибрагьимов