И мукьвара жуван куьгьне чарара — хсуси архивда тIуб экъуьрдайла, гъиле рагьметлу  Фетали  Баширов  бубадихъ галаз гьеле 1990-йисуз хьайи суьгьбетдин чар ва итижлу шикилар гьат хъувуна. “Пакадал вегьей миргехъ тум жедач” лугьудайвал, вичин вахтунда гьикI ятIани рикIелай фена амукьна, гена квахьнач. А чIавалай инихъ тамам 27 йис алатнава, суьгьбетчи Фетали бубани чахъ галамач, ам 2000-йисан 13-апрелдиз рагьметдиз фена. Амма, “Къелемдалди кхьенвайди нажахдивай атIуз жедач” лугьуда, рагьметлудан суьгьбет (адан метлеблувал квахьнавач) гила раиж авун кьисмет ­хьана.

— Зун 1912-йисан 1-январдиз Ахцегьа чIе­хи хизанда дидедиз хьана. Буба Башир­ вичихъ гъвечIи къелемлух, гъвечIи майишатда кал, лам, са кьадар хиперни авай зегьметкеш тир. Азарлу хьана, 1921-йисуз кечмиш хьана.  Хизан, майишат идара авун ва аялар (2 вах — Хатужани Мерзият, 3 стха — Ибрембег, Фетали Муртазали) хвена, майдандиз акъудун диде Ни­нехануманни чIехи стха Ибрембеган хиве гьатна. КIвалин  мегьрибан  дишегьлидикай кьисметди багъманчини, хипехъанни, кIвен­кIвечи колхозчини авуна. Диде чIехи яшара аваз 1973-йисуз рагьметдиз фена.

Гьеле гъвечIи чIавалай бубади чаз, гадайриз, къелемрик тIур кутаз, кIалам илигиз, кфил ягъиз, зарб кьуьлериз чирна. Музыкадикай рахайтIа, чи хизан, бубадилай ирс атана жеди, адал рикI алайди хьана. Стха Ибрембега Ахцегьа мелерикни ме­хъе­ррик зуьрне ядай. Зи пеше дагълара хипер хуьн, кфил ягъун тир. Рустам Мердалиев стхадихъ галай далдамчи тир. 1926-йисуз ам месе гьатна, къахрагънач. Далдамчи га­лачиз кьавалрин десте чкIа­на. Садра чи кIвализ мехъерал ягъунин тIа­ла­­бун гваз Агъа­киши Чубанов атана.

— Я стха, далдамчи галачиз  жедай кар туш, — лагьана стхади.

— Ингье хьи бес далдамчи, — ада зун къалурна.

— Ваъ яда, ада далдам гъиле кьур затI туш, вични пака хиперин нубатдив яйлахдиз хъфиз гьазур жезва.

Эхирни, муьштери алат тийиз акурла, “Вавай ягъиз жедани? Къала килиг садра”­  лагьана, зав далдам вугана. Зани яна. Гьа икI, зун мехъерик тухвана. Гьар макьам ягъай­ла, Агъакиши зи патав къвез, “Халудин, гьикI я вун!” лугьуз, чIехи тIуб хкажиз,­ зун ашкъида твадай. Кьавалрин пуд касдикай (Ибрембега зуьрне, за далдам язавай ва Уруж Абубакаров зилчи тир) ибарат чи десте   Ахцегьа, ахпа вири районда, гьатта республикада, уьлкведани кваз машгьур хьана.

1929-йисуз чи дестедиз Дагъустандин радиокомитетдай кIвалахал теклифна. Рази хьана, саки пуд йисуз гьакъисагъвилелди кIва­лахна. Амма  яшайишдин къулай шартIар тахьуниз ва хуьре кIвал-хизан ялгъуз амукьуниз килигна, чун  ватандиз хтана. Дугъри я, 1936-йисуз Уруж Абубакароваз эвер хъувуна, ам хизанни галаз шегьердиз куьч хьана. Гележегда яратмишунин бажарагъ ачух хьайи ада Даградиокомитетда, гуьгъуьнай яргъал йисара республикадин кьуьлеринни манийрин гос­ансамблдин ва академический “Лезгинка” ансамблдин коллективра кIва­лахна. Адаз “РСФСР-дин лайихлу артист”  (1960-йис) лагьай тIвар гана.

Колхозар гужлу жез, яшайишни яваш-яваш къайдада гьатзавай. 1933-йисуз зун Ахцегьрин Къ.Агъасиеван тIварунихъ галай колхоздик экечIна ва гьа са вахтунда, кьавал яз, жемятдин мярекатрикайни хкечIнач. Яргъал гастролрани хьана. ИкI, 1938-йисуз Ахцегь РДК-дин гьевескар артистрин дестедик кваз Москвада милли фольклордин конкурсда иштиракайвал рикIелай алатдач. Зуьрне-далдамдин гужлу ва ширин сесиналди меркезвиярни мугьманар чна гьейранарнай. Чна кфилдайни зуьрнедай ягъай­ халкьдин куьгьне авазар — “Билдир Беневша”, “Са рипе къуьл”, “Вацран эквер”, “Къара багъ”, “ЦIу­дахъар”… — абуру акI хушдиз кьабулнай хьи, гурлу капар ­ягъиз, чун мад ва мад сегьнедал хкидай. Гьа 1938-йисуз РДК-дин гьевескаррин чIехи дестедикай чун пуд кас (зун — зуьрнечи, Велибег — зилчи ва Сабир — далдамчи) Нальчикдиз рекье хтуна. Чи иштираквал аваз хъсан концертар Махачкъала, Дербент шегьерра ва са жерге районрани гана.

Жемятдин яшайиш, гьал-агьвал хъсан жезвай. Амма залум дяведи вири къарсурна. 1941-йисан августдиз парабурухъ галаз санал чIехи стхани фронтдиз тухвана. Дуьз са йисалай, 1942-йисан августдин эхирда, пис азарлу яз хтана, месе гьатай ам  кечмиш хьана.

Залум дяведин азият-зиллет за жуван хамуналдини гьиссна. 1941-йисан сен­тябр­дилай 1942-йисан эхирдалди, ханда­кIар эгъуь­низ, Украинадин фронтда хьана. Хамни кIарабар яз хтана, колхоздин производстводик эхкечIна. Жуван ивидик квай пеше я кьван, межлисра кфил ва зуьрне ягъиз эх­гечIна.

Дяведилай гуьгъуьниз мад мехъерривни шадвилерив эхгечIна. 1966-йисалай къаравулчивал авуна.

Алай вахтунда чи музыкантри сегьнейрал ва мехъеррик язавай макьамрални лугьузвай манийрал, иллаки  жегьилрин кьуьлерал зун эсиллагь рази туш. Халкьдин милли музыка квадарзава, адакай рахшандарзава. Рушарин тIварар алай, манасуз, шит чIаларин ва фонограммадин манияр машгьур я. Чпин чандал ерли гуж акьалт тийизвай музыкантрини манидарри жемят тамам алцурарзава. Михьи сес амач ва манидаррихъ галаз сегьнедал музыкантарни эхкъечIзамач. Халкьдин ри­кIелай чи туьнт ва назик кьуьлер саки алатнава. Чидач и месэлайрал гуьзчивална кIан­за­вай чи гьакимар квез килигза­ватIа. ИкI давам хьайитIа, чи милли музыкадин эхир пехир я…

Итижлу суьгьбетдин береда бубайрин куьгьне авазрин чешнеяр къалурун патал ада цлан халичадин кьулухъай махпурдин пекиник квай кфил хкудна, еке устадвилелди “Айишатар”, “ЦIелегуьнар”, “Свас акъуддай макьам”, “Мегьдидин руш муькъвелай фейи макьам” ва чаз гьатта малум тушир ширин маса авазарни  яна.

Дашдемир  Шерифалиев