СтIал Сулейманан вичин ва адан туь­кIуьрунрин кьисмет чир хьун патал Рамазандин вацраз талукь шиир гзаф важиблуди я.

Адай гуьзгуьдай хьиз Сулейманан кьисмет аквазва. Шиирдин кьилел вуч ата­натIа, шаирдин кьилелни гьахьтин къалпвилер, бедбахтвилер атана. Са бязи хуьруьнвийрин (Агъа СтIал­рин агьалийрин) лугьунриз килигна, и чIал 1925-1930-йи­сара туь­кIуьрай­ди я. Гь.Алекберова ри­кIел хкизвайвал, ихьтин шиирар себеб яз, партия­дин ва республикадин чIехи къуллугърал алай бязи ксар 1930-1933-йисара Сулейманаз басрухар гуз, адан ил­гьам­диз гал­тIам­ ягъиз алахъ­най. Абуру СтIал Сулейманан вилик вичин шииррин чIехи паюникай отказ ая лагьана шартI эцигна, амма шаир рази хьанач. Гьа­виляй адал “диндин ша­ир”, “политикадикай бейхабар шаир”, “большевикриз акси шаир” лугьудай буьгьтенарни атана.

Рамазандин вацраз бахшнавай и чIал чна 1973-йисуз агъастIалви Шагьмирзоев Абдурашидавай кхьена ва сифте яз “Лезгистан-Алпан” журналда чап авунай. Адаз талукь макъала илимдин журналрани чап ­авунай (Килиг: “Об искажениях и фальсификациях творчества С.Сталь­ско­го: На примере одного стихотворения // Вестник ДНЦ РАН, 2000. № 6. С.130-134).

Сулейманан шииррин кIватIалра и шиир “Сив хуьниз акси яз” тIвар алаз ва манадин жигьетдай михьиз терсина элкъуьрнаваз гьатнава. Белки Сулейманан хийир кIандай са редакторди и кьуьзуь кас “вахтунин пурара” пайгардаказ ацукьрай лагьана и шиир девирдин, идеологиядин тIалабунрихъ кьадайвал къайдадиз гъанайтIа? Амма гьар гьикI ятIани, и терсинин шиирдай аквазвайвал, а редактордин фагьум-фикир Сулейманан валчагъдин ценеривни агакьнач. Вичин вири уьмуьр­да капI-тIеат авур шаирди “…мад атана чи Рамазан” цIарцIин чкадал “…чалай алат, кьей Рамазан” тал­гьу­дайди адаз чир хьанач. Ихьтин гафар лагьай кас имансуз яз жемятдин арада беябур жедай. Амма Сулейман беябур хьанач. Вучиз ла­гьай­тIа, адан хуьруьнвийриз кардин гьакъикъат чизвай. Сулейманан шиирриз сифтегьан къимет гузвайбур гьабурни тир эхир.

Вичикай ихтилат физвай и шиир гьеле ша­ирдал чан аламаз акъатай, гьам лезги (1927, 1934, 1935), гьам урус (1936) са кIва­тIалдани авач. Сифте яз ам анжах 1938-йисан ктабда гьатна (редактор Гь.Алекберов) ва гуьгъуьнин вири кIва­тIал­ра са дегиш­вални авачиз гьа авайвал­ гузва. Амма, гзаф хуьруьнвийрин лугьунриз килигна, 1925-1930-йисара теснифай и шиир а девир­дин гзафбуруз хуралай чидай. А.Шагьмирзоеваз и шиир Гьажимирзе-Эфенди Салигьо­вавай ван хьанай. Сулейманан ацукьун-­къарагъун хуьруьн жемятдин вилик квай. Абуруз гьим Сулейманан Рамазандиз ла­гьан­вай халисан шиир я, гьим адал илитIза­вай къундарма ятIа чизвай. Чизвайвиляй ша­ирдин халисан шиир, Рамазандин вацраз­ бахшнавай гьа­йифдивди ацIай бейтер чал агакьни авуна. Халкьдин руьгьдин хазина хуьзвай гьахьтин ксариз датIана баркалла къвезва. Аквадай гьаларай, чаз къенин йи­­къал­дини неинки жемятдин гегьенш къатариз, гьакI са бязи пешекар литераторризни­ СтIал Сулейманан, адан эсеррин гьа­къи­къат­­ чизвач. Адан ктабра цIудалай артух чарабурун усал бейтер гьатнава, са шумуд цIуд шиир гилалдини чапдиз акъат тавуна ама.

(“Сив хуьниз” шиир ва адахъ галаз “Хьа­налди кьве кIвачел къекъвез…”, “Кьил акъа­тич гьич, девир, вай…”, “Чаз фя­лейри эцигай цал…” шиирар за агъа­стIалви Шагьмирзоев Абдулрашидавай кхьена). И ши­ир, са тIимил дегишвилер кваз, зи дах Рамазан Нагъиеван архивдани ава.

СтIал  Сулейман

Сив хуьниз

Вун атана, чан Рамазан,

Чаз хуьдай сивер амач хьи.

Накьан межевирар, азан,

МискIиндиз эвер амач хьи.

 

Сад Аллагьдин тIвар рикIеваз   

Михьи тир чи гьар са гъараз. 

Эвял хьиз муъминар галаз     

Сувар къарни фер амач хьи.

 

Дегиш хьана гил имамар, 

Жезмач чавай ферз тамамар. 

Чизмач сувабар, гьарамар,  

Нефсиниз кьенер амач хьи.           

 

Фагьумна за: тIимил-пара  

Квахьзава чи диндихъ ара.

А эвял хьиз мискIинара   

КпIарни вязер амач хьи.

 

Я адалат, я шерият  

Амач, кIевна чаз а сергьят.  

Шадвал ая, кесиб жемят, —

Квез гила кIевер амач хьи.

 

Вуж я а кас вири чидай,  

Запаб-птик чаз кхьидай?       

Аллагьдиз ферз-капI айидай 

А кIвализ рекьер амач хьи.

 

Куьгьне араб илимдин кIял,

Хцабамач  ам шайи гял.  

Бес гьикI хьурай чи дерди-гьял?      

Аллагьар, пIирер амач хьи.

 

Сулейманаз сир я са кар —      

Дегишдани чи бармакар?       

Гъуцар, динар айиз кукIвар    

Женнетдихъ сефер амач хьи.

1925-1930

(СтIал Сулейманан шиир ма­къа­ладин авторди газетдин ре­­д­акциядив агакьарайвал, де­гиш­вилер кухтун тавуна гузва).

Фейзудин Нагъиев, филологиядин илимрин доктор