Лезги эдебиятда ЕТИМ ЭМИНАН къамат

(«Дили дуьньядин чирагъ» романдин автор Гьаким Къурбанахъ галаз суьгьбет)

(Эвел — 16-нумрада). Сайтда макъаладин сад лагьай пай и ссылкадин куьмекдалди кIелиз жеда.

— Къазидин чIехи хва яз, Эмин гъвечIи чIа­валай вич агъайнадаказ тухуз вердиш хьана: ам агъурдаказ ацукьна, агъурдаказ къарагъдай, ада кIеве авайдаз куьмекдай, гьахъсузвилиз рехъ гудачир, гьамиша кесиб-куьсуьбдин тереф хуьдай. Хважа эфендидин медресадиз кIелиз атай Эмин  акур Туькезбанан рикIени муьгьуьббатдин ишигъ куькI­вена, адан мурад гьа ихьтин кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнер авай, шад, какахьдай къилихрин, тарсарни чидай зигьинлу, акьуллу жегьилдикай вичиз яр хьун тир. Эмин гъвечIи чIавалай сад хьтин эхирар авай гафар жа­гъуриз рахадай. Адан бязи жавабар бейтериз ухшарбур жезвай.

“Чи ата-буба БукIа зари тир гьа, — рикIел хтана Севзиханан. — Гьа рагьметлудан ирс зи баладал атанва кьван” — шад хьана бубадиз. Хуьруьз мазанар атайла, Эмина бубадив абур илифариз туни, межлис Севзиханан кIвале давам хьуни фикир желбзава.

— Эхь, ашукьрин, мазанрин мярекатда, сифте яз, Эминани иштиракзава, адахъ яб акалай ашукь Нуриди гележегдин чIехи шаир Эминан далудиз кап язава. Зун романда шаирдин къамат дуьм-дуьздаказ къалуриз чалишмиш хьанва. Севзиханан кIвализ те­къвезвай кас авачир. Абурун месэлаяр, дердияр вири Эминазни аквазвай, чир жезвай эхир, адани вичин веревирдер ийизвай.

Эмина Кьиандал — Хважа эфендидин, Ал­кьвадрал — гележегдин алим Гьасан эфендидин бубадин, Вини Ярагъдал Ярагъ Мегьа­ме­дан хва Исмаил эфендидин гъилик медресайра кIелна. Адахъ мадни чирвилер къачудай, абур мадни деринардай мурад авай. Ам­ма буба Севзихан рагьметдиз фена, адан чкадал хцикай къази хьана. Гила датIана же­мят­рин арада авай адаз жуьреба-жуьре инсанар, абурун дердияр, ацукьун-къарагъун, гьахъсузвилер, гзаф месэлаяр аквазва. Абур шаирди вичин шииррани къалурзава, зидвилер, гьахъсузвилер негьзава, девлетлуяр, ханар, абурун нуькерар, судьяяр… критика ийизва.

Гьажи, малла, гьам эфенди, кIантIа хан хьуй, кIантIа нуькер,

Тух жедач, дуьнья гайтIани, — гьич аван инсаф мегер?

Халкьдин зегьмет тIуьн пеше я, чIуру я кьил, рикI, жигер.

Суфи, я шейх, низ акуртIан, накъварив ацIуд вилер.

Гьим къачуртIан, язва батIул, заз са гьахъ, дуван акунач.

“Акунач”

— Бубадин чкадал Эминакай мягькемадин къази Исмаил эфендидин теклифдалди хьана. И девирдани ада месэлаяр гьахълувилелди гьялун, кхьенвай жуьреба-жуьре чарар, Эмин халкь, адалат — къанун патал экъе­чIун — ибур важиблу делилар я. Ам гьамиша кесиб-куьсуьбдин, — факъир-фугъарадин патал жедай. Гьавиляй Куьре округдин шариатдин судья Исмаил эфендидини адан тарифар авун дуьшуьшдин кар тушир.- Ватандал, багъри ерийрал рикI хьуни, халкьдин гегьенш къатарихъ галаз сих ала­къади Эминаз илгьам гузва, адак лувар кутаз­ва. — Саламалейкум, зи хайи алпан чилер, баркаван чилер! Зи хайи дереяр, зи бегьерлу багълар! Зи кьакьан сувар, зи гурлу вацIар! Заз куьн гьикьван кIан я! Зун куь бала я, зун куь иви я! За куьн мадни гуьзел, мадни баркаван, мадни бегьерлу хьун патал жуван чан, руьгь, илгьам багъишда! — лугьуз­ва Эмина. Амма ихьтин гуьзел маканар азад тахьуни, азадвал патал женг чIугвазвай да­гъустанвияр магълуб хьуни Эминан рикI чуькьвезва.

— Эмина рикIяй вич кесиб халкьдиз панагь жедай инсан яз вердишарзава. Гзаф кIелзава, гзаф чирзава, гьахълувилин тереф хуьзва. 1877-йисан бунтарин вахтунда Эминни вичин сирдашрикай, дустарикай магьрум хьана, ада екез хажалат чIугвазва.

Кьиникь са затI туш хьи акьван,

Адалат чаз хьанва масан,

Ахквазамач Мирзе Гьасан,

Им хупI мусибат хьана хьи…

 

Агъамирзе — магьалдин нур

Квахьайла, гьикI хъийин сабур,

Куьре, Самур, фена абур,

Баябан тун къаст хьана хьи.

 

Дустар Къазанфар, Рамазан,

Эмин ама квехъ эрзиман.

Биши-буьркьуь хьана заман,

Чи шадвилер кьатI хьана хьи.

(“1877-йисан бунтариз”)

— Теснифунрал машгъул жезвай Эмин, Гьасан, Къазанфар ва масабур санал кIватI хьайила, Эмина гьахълу, камаллу суал эциг­зава: — Вучиз чи зарийри чпин эсерар, дидед чIалал тесниф тавуна, патан чIа­ла­рал теснифзава? — Жавабни вичи хгузва: — Чна жуван эсерар халкь патал кхьиз­ватIа, абур халкь гъавурда акьадай чIалални (яни — дидед чIалал) тес­нифна кIанда. Хъсанни пис, гъахъни гьахъ­сузвал, кIанивални та­кIанвал жуван чIал­ал къалурун  регьят я. Яратмишунарзавай ксари бес Эминал къведалди лезги чIалал теснифзавачирни?

— А девирда рагъэкъечIдай патан бязи уьлквейрин чIаларин роль зурбади тир. Месе­ла, шаир, алим Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин вири шейэр араб, азербайжан ва фарс чIаларал теснифзавай. Лезги  чIалал Эминан чIехи буба Цилингви БукIади, Кьуьчхуьр Саида ва Рухун Алиди туькIуьрзавай. Дерин акьул-камал, гегьенш фагьум, кьатIу­нар авай Эминаз чизвай хьи, шииратдин гаф агьалийрин гегьенш къатариз мукьва ийидай гужлу такьат дидед чIал я. Адан яратмишунрай аквазва хьи, абурун тематикани асул гьисабдай халкьдин яшайишдикай я. Эмин садрани гьахъсузвилерихъ, чIуру крарихъ, истисмарунихъ, инсандин лайихлувал агъузарунихъ галаз рази хьайи кас туш. Ада датIа­­­на азадвиликай, виринра гьахъ — адалат, къайда хьуникай фикирзавай. Рагьметлу Гъалиб Садыкъиди къейд авурвал, “Етим Эмин чи поэзия милли къанажагъдин лайихлувилив агакьарай надир бажарагъдин са­гьиб, магьир устад я, адан тIвар лезги чIал амай кьван халкьдин мецера зикир яз амукьда”. Лап дуьз лагьанва касди.

Эминакай кхьей кас яз, зун гзаф тажубарзавай ихьтин са месэла ава. Шаирди Алкьвадрал Абдуллагь эфендидин медресада кIелна. Етим Эмина гьадаз, адан хва Гьасан эфендидиз шиирар, чарар кхьенва, кIвалер, балкIан (ва икI мад) мубаракнава. Амма, гьайиф хьи, Алкьвадар Гьасан эфендидин патай са жавабни аквазвач, я вичин “Асари Дагъус­тан” ктабдани санални Эмин хьтин зурба, машгьур касдин тIвар кьунвач. Етим Эминакай ахьтин ктабда са гафни тахьуни зун мягьтеларзава.

— Етим Эмин неинки вичин яратмишунра, гьакI а девирдин гьар йикъан кIвалахра, гьерекатра, крарани виниз тир руьгьдин, къанажагъдин, эдебдин, марифатдин пайдах яз экъечIзава.

— Эминаз, бязибуруз хьиз, гардан кIирун, девлетдиз, къуллугъдиз килигна, са нин ви­лик ятIани дасмалчивал авун гзаф такIан тир. И кар  тестикьарун патал романдай ихьтин са мисал гъин. Исмаил эфендиди Эминаз, Ярагъдал кIелдайла, Юсуф хандин гадайриз тарсар гун теклифна. Хандиз хъсан чирвилер авай муаллим кIанзавай. Эмина вичивай жедач лагьана.  Себебни  ам  тир  хьи,  адан  вилерикай ханари кесибриз ийизвай зулумар карагзавай. “Ви хтулриз за гьавая тарс гуда, амма ханариз къизилрихъни къуллугъиз жедач”, — атIай жаваб ганай таъсиблу жегьилди. Ханарин, абурун гъилибанрин ягьсузвилин, эдебсузвилин, зулумдин акси­на Эминни адан дустар, гъиле яракь кьуна, экъечIиз гьазур я. “ЧIехи эфендийри чун гьи­кьван секинарай­тIани, яракьдин куьмекдалди женг чIугун вич-вичелай алчах зулум­кар шар­тIари арадал гъизва… Зулумкар ханни кьий, усал узденни!.. Женг герек я, женг!” лу­гьузва Эмина. Гьа икI, чаз ам неинки шаир, къази, жемятдин вилик-кьилик квай кас, гьакI камаллу общественный деятелни яз аквазва.

— Чаз чида хьи, ктаб гзаф къиметлу шей, алатай асиррин, девиррин акьул-камал санал кватIнавай хазина хьиз я. Ктабрал, гзаф савадлу кас яз, Эминанни гзаф рикI алай. И кар ви романда гзаф устадвилелди къалурнава.

— Дугъриданни, сусаз кими шейэр къачуз Дербентдиз атай Эминазни адан дустариз базардин къерехдал ктабар маса гузвай жегьил савдагар акуна. Тагьира ктабарни мал яни лагьана жузурла, “ктабар якъутдилай, мержандилайни багьа мал я, — жаваб гана Эмина. — Чи Исмаил эфендиди са улуб (ктаб) са яц гана къачунвай!” Эмина Хайяман, Руда­кидин,  Физулидин… ктабрай гьебедин са хел ацIурна. “Ктабар заз чарасуз герек я”, — къейд­зава  Эмина.

— Буба кечмиш хьайила, къази Эминакай жезва. Ада ирид хуьруьн къазивал авун регьят кар туширди кьатIузва. Ада вичин кIва­лах квелай башламишнатIа, гзаф итижлу я.

— Эмина гележегдин кIвалахрикай фи­кирарзава. Арзачияр жуван патав къведалди кIвале акъваздани кьван? Ваъ, жув хуьрериз фида. Гьар са кимел, гьар са мис­кIинда рахада. Дерди авай инсанриз гьа чкайрал яб гуда, лазим, дуьз къарарар кьабулда. Девлетлуйрив са кесибдин кефини хаз тадач! — кьетIзава жегьил къазиди. И карди адан инсанпересвилин, халкьпересвилин, адалатлувилин, камаллувилин гьакъиндай шагьидвалзава.

— Романдай чаз мадни аквазвайвал, Эмин рикI гзаф михьи, таб-гьилле такIан, гьиссер, фикирар, ниятарни михьи кас я. Адаз дуьнья, мягькема-къени, инсанарни вич хьтин ми­хьибур, гьахъ-адалат кIандай­бур хьана кIан­зава. Ада вичин рикIяй гьикI къвезватIа, лугьунни гьакI ийизва. Ада фитнекаррин кьил кьазвач, вичин камаллувилелди, сабурлувилелди, агъайнавилелди абур чкадал ацукьдайвал ийизва.

— Идалайни гъейри, кIвалахар, къайгъуяр датIана къалинзаватIани, бубадилай атанвай ирс яз, Эмин эфендидин рикI  мугьманар кьабулунал ва мугьмандиз финал, ярар-дустарихъ, агьалийрихъ галаз суьгьбетар авунал алай. Диде Лейлиди, стхайри, свас Туькезба­нани абур чинин, рикIин ачухвилелди кьабулзавай. Мягькемадин хуьрерани Эмин эфендидиз ийизвай гьуьрмет, адан авторитет къвердавай артух жезва, гьикI хьи, ада фейи-фейи чкада инсанвал хуьниз, мергьяматлу, гьахълувилин терефдал хьуниз эвер гузва, арзачийрин месэлаярни, терездал алцумдайвал, адалатлувилелди гьялзава. Риш­­вет ла­гьайтIа, садавайни къачузвач. “Зун ришветбаз туш… Жуван инсанвал, итимвал хуьх! Жу­­ван гьерни гваз ахлад!” — лугьузва Эмина ришвет гваз атай цицIевидиз.

“ВиртIедин кьеч гъайила кIвализ, гьахъ­лу­вилер фена гьуьлуьз…” ИкI хьун дуьз туш, къа­зияр! Куьн гьахълувал хуьн патал… эцигнавайбур я…” туьгьметзава Эмина Исмаил эфендиди вичин кабинетдиз кIватIнавай къазийризни дуванбеглериз. — Инсандиз вуч герек я? — давамарна Эмин эфендиди. — Сифте­ни-сифте руьгьдин, бедендин азадвал, ба­рабарвал, гьахъ герек я. Азадвал чаз, инсанриз, лекьрез цав хьиз лазим я. Азадвили барабарвал, вири ихтиярар, гьахъ арадал гъизва. Чун Аллагьди халкьнавай инсанар ятIа, сад-девлетлу, муькуьди — кесиб, сад — хан­­, муь­­куьди лукI тежен… Чна чи кIвалахда халкьдин азадвал, садвал, гьахълувал хвейи, халкь патал адават, женг чIугур зурба ин­санрилай — Гьажи Давудалай, шейх Ярагъ Мегьамедалай, Ахцегь Мирзе Али эфендидилай, гьа и чи Исмаил эфендидилай чешне къачуна кIанда!” Ада абуруз нефс вилик кутун тавуниз эвер гузва.

— Эмин виринра арифдар, камалэгьли хьиз машгьур, адан ярар-дустарин, таниш-билишдин кьадар артух жезва. Ам гзаф чкайриз, гагь Худатизни Бакудиз, гагь Дербентдизни Темир-Хан-Шурадиз ва масанриз физва. Адаз дуьнья акваз кIанзава, алимрихъ, зарийрихъ галаз суьгьбетар авун рикIик ква. Адаз гьарнай гзаф чарар хквезва, вичини кхьизва. Ада чIехи межлисрани мярекатра иштиракзава. Ам Урусатдин, Европадин ва Шаркь патан халкьарин медениятдиз, эдебиятдиз мукьва жезва, ада вич йикъалай — къуз руьгьдин ­жи­гьетдай  мадни девлетлу жезвайди гьиссзава.

— Эмин эфенди хуьрериз неинки вичин кIвалахдин месэлайрихъ галаз алакъалу яз физва, ада анра авай халкь уяхарзава, ­гъавурдик кутазва. ИкI, Петр Карлович Ус­ла­ра теснифай гьарфарал бинелу хьана, алим Къазанфар-бегди сагъ са улуб арадал гъана — “Куьредин жуз!. “Жуван дидед чIалал кIел-кхьин, жуван чIалал улубар авачиз, чун гьи­кьван ацукьин?! — лугьузва Эмина, кIватI хьанвайбурухъ элкъвена. — Чна урус алим Петрдиз, чи Къазанфар стхадиз пара кьадар сагърай лагьана кIанзава… Чун медени халкьарилай икьван гуьгъуьна вучиз ама? Ихьтин кесибвал, ихьтин усалвал чаз айиб тушни?! Жуван дидед чIалал сифте яз акъатнавай улубдин кьилел цIай кудани?.. Авамвал бахт­сузвал я”.

— Гьайиф хьи, Къазанфар садавайни къутармишиз хьанач. Руьгьанийри шер — фитнедалди ам пачагьдин гъилибанриз Ярагъ Мегьамедан рехъ давамарзавай тIарикъат­чи хьиз къалурна. Нетижада ахьтин зурба кас, са тахсирни квачиз, дустагъда туна, гуьгъуьнлай Сибирдиз суьргуьнна. Дустунин кьилел атай мусибат акур Эминан йикъан кьарай, йифен ахвар квахьна. Куьмек гуз кIанз, Темир-Хан-Шурадизни фена. Амма арадал затI атаначир. Шаирди фитнекарар лянетламишзава, Сибирдиз сабурар гудай чарар кхьизва.

Гила чун эпилогдал хквен. Халкьдихъ элкъвена рахай вичин эхиримжи куьруь гафунани чIехи шаирди вичи инсанриз гуз хьайи камаллу насигьатар, вичин уьмуьрдин гьерекатар умумиламишзава.

— Эмина вич гьамиша инсанвилин, азадвилин, гьахълувилин терефдал хьайиди, абур патал женг чIугурди къейдзава. Шу­мудни са кас ада жермейрикайни зиндандикай хкудна. “Гьарай, эллер, пис ксариз!” эвер гана, зулумкарар, дявекарар, фитнекарар русвагьна. Зи девлет, зи ирс — инсанар, халкь дуьз рекье твазвай зи чIалар я… Заз куьн, стхаяр ва вахар, лекьер хьиз, азад яз, такабурлу яз, къудратлу яз, яшамиш хьана кIан­з­а­ва. Савадлу, илимлу, гъейратлу, муь­гьуьб­батлу инсанар хьана кIанзава…” — веси авуна шаирди вичин халкьдиз. Ярагъ Мегьамедан, Етим Эминан камаллу весийриз вафалу хьун лезги халкьдин пак  буржи я.

— ИкI, чIехи шаирдин жавагьирар, гьакI адаз бахшнавай шейэр, адакай кхьенвай ктабар кIелайла, чи вилик мецелай рагъ чкIиз­вай га­фунин бажарагълу устаддин, халис инсанпе­ресдин, гражданиндин, ватанпересдин, ялавлу женгчидин, чIехи камалэгьлидин, философдин… экуь къамат атана акъваззава. И къаматдин, адан эбеди тир яратмишунрин — надир искусстводин вилик чна, юкь агъуз­на, икрамзава.

Шихмурад Шихмурадов, «Лезги газетдин» жавабдар секретарь