ЕТИМ ЭМИНАН — 180 ЙИС
И фикирар шаирди чи газетдив 1998-йисуз агакьарнай. Гьа чIавуз чапни авунай. Амма абурун метлеб гилани, а чIавалай инихъ 20 йис алатайлани, зайиф хьанвач. Чаз устад шаирди чIехи классикдин ирсиниз мукьва жез, къенин шартIара Эминан гъавурда акьаз куьмек гузва. Гьавиляй чна абур гила мад сеферда чапзава. Материал чи архивда хуьзвай.
Мерд Али
* * *
Етим Эминан шиирар сад-садан гуьгъуьналлаз кIелиз кIан жеда. Гагь жаванди ярдин кагъаз кIелдай хьиз. Гагь хциз бубадин насигьат хьиз. Гагь дустунин ялвар хьиз. Гагь мидядиз гьелягь хьиз. Инсандин ван Куьредин рельеф хьиз дегиш жеда-шаирдин гьар са бейтини кIелдайдан гуьгьуьлдиз таъсирзава.
* * *
Халкьдин акьул, гьиссер, дуьнья аннамишун Етим Эминан яратмишунра кIватI хьанва. Яргъал сефердиз экъечIзавай инсан Етим Эминан шииррин кIватIал гваз рекье гьатзава. Ацукьда ам къвердавай улакьри гъвечIи ийизвай дуьньядин са кIунтIал. Етим Эминан шиирар кIелда: адан вилерикай садрани рикIелай алат тавур чил, вичин кIвал-югъ карагда.
* * *
Инсандин, лезги инсандин, ахлакь арадал атунин гьерекатда Етим Эминан таъсир гзаф я. Етим Эмин галачиз адан руьгьдин хазина кесиб я. Етим Эминаз эвез авач.
* * *
Етим Эминакай магьрум хьайи милли эдебият ракъиникай магьрум хьайи цав хьиз я.
* * *
Етим Эмин ашукь хьана. Адаз вичин муаллимдин — Кьеан Агъамирзе-эфендидин — руш Туькезбан кIан хьана.
Вири кьуд пад цуькведи кьурла, виридалайни ракъиниз мукьва Шагь дагъ живедик ква.
Вун жагъайдаз гьич ви къадир чиз авач,
Зар — зибада гьамиша вун хуьз авач.
Бес за гьикIда: вун рикIелай физ авач?
Зав гвайди ви гъам — хифет я,Туькезбан.
* * *
Туькезбан Кьеандилай тир. Етим Эминан кIанивили шуьткьвезвай мулдин цуькверал чан хкизвай, фараш жезвай къалгъанар барбатIзавай. Рагъ Туькезбаназ булахдал фидай рехъ ва булахдин рекьел вилер алай Эмин акун патал экъечIзавай. Йиф Туькезбанан ахвариз, йикъан сесери манийвал тавун патал алукьзавай.
* * *
Муьгьуьббатдин шииррин жавагьирар чкIанвай ирид йисни алатна.
Ирид йис я вун заз яр яз гьамиша…
Муьжуьд лагьай йис алукьна. Кьуд патахъай наврузбегдин тавханадин къавал яру — цIару тIаратIри лепе гана.
Марал я дагъдин,
Ранг я ви агъдин.
Нур я чирагъдин,
Чинни гуьзел, яр.
* * *
“Заз Мегьамед-Эминан мез кIандай!” — лагьана са ялцугъжува.
“Мегьамед-Эминан мецикай вучда, Мегьамед-Эминан рикI галаз хьайитIа, башкъа месэла я!” — хълагьна муькуьда.
Къизилдин перцел девлетлу хазинадин мал сад-садахъ ийизвай хьиз, шаирдин фасагьат меци жумарт рикIин жавагьирар халкьдин рикIериз чукIурна. Етим Эминан яратмишунрин таъсир бажагьат чал агакьнавай сад-вад эсердин таъсир я, тIебиатдихъ кьил акъатнавачир сирер гзаф я. Абурукай сад вуч ятIани арадал аламачир — амма хьайи эдебиятдин эсердин таъсир амукьун.
* * *
Етим Эмин шаир хьиз миллетдиз вичикай хабар хъхьай вахтунда арадал къвезва. Куьгьне шаирар миллетдин кьатIунрик кумачир. ЦIийибур майданда авачир.
* * *
Шел-хвал авун ажузвал я. Халкьдин шел-хвалдикай лугьун викIегьвал я. Етим Эмина халкьдин шел-хвалзавай. Ихьтин шел-хвал женг чIугуниз, эвер гуниз элкъвезва.
* * *
1977-1878-йисара урус пачагьдиз акси восстание къарагъна. Уьлкведа ягъун-кьиникь, тараш-талан гьатна.
Вилик-кьилик квай инсанар садбур восстанидин иштиракчияр я лугьуз, муькуьбур восстанидикай хабар аваз пачагьдин векилриз хабар ганач лугьуз, пуд лагьайбур восстанидин иштиракчийриз майилар ийизва лугьуз тарагъажриз акъудна, суьргуьнна.
Етим Эмин восстанидин тахсир хиве твазвайбурун жергеда хьанач. Ам къуллугъдал аламачир, къуллугърал аламай ярар-дустарин са пай адахъ галаз къанвай, муькуьбурухъ галазни адан акахьун кьит тир.
* * *
Етим Эминан сад-вад юкъуз яваш хьайиди хьиз акур сес мад къати хъхьана.
Етим Эмин ажуз хьана югъ-йифди рахаз ава.
Фагьумайла, дуьньядин гьал мегьти-загьир яз ава.
Гьам Куьреда, гьам Къубада дуьтуьн есир кьаз ава.
Гила чна низ гьарайин: гьахълу султан гьинава?
Етим Эминан чIалар женгина телеф хьайи игитрин сурарин кьилихъ мармардин къванер хьиз хкаж хьана, ада гьахълу султан суракь авуна.
* * *
Етим Эминан душманри тIуб сара кьуна: вучиз чна восстанидин иштиракчийрик Етим Эмин кутунач? Я чун? Чун гьинавай?
* * *
Етим Эминак жузам азар ква лагьана тестикьарна. Амма Етим Эминан жузам азар я хуьремаз аялрик, я Дербентда масадак акатнач.
Шаирдин патаз ракни дакIарни къававай са тIеквен тир къазма акъудна. Амма гьа тIеквенни бес хьана: шаирдин гьарайди дуьнья къачуна.
* * *
Етим Эминав къведай шаир чи миллетдихъ хъхьанач; талакьиз, гьатта вич Етим Эминан цIарцIе хьунин фикир агуд тежез, лугьун хьи, та Арбен Къардашал (“Туба ва я руьгьдин поэма”, сонетринни гъезелрин таж) къведалди. Урус поэзияда икI Сергей Есенинан “Шаганэ ты моя, Шаганэ!” (“Шаганэ вун зи, Шаганэ!”) шиирдикай, дуьньядин поэзияда Навои Низамаддин Мир Алишеран туюгрикай (рифмада са гьарфарин-са сесерин гафар — салам я, са лам я, сал ам я хьтин — авай рубаияр) лугьуз жеда. Лезги, урус чIалариз, месела, абурукай сад хьайитIани — мисал патал кьванни — гьелелиг таржума ийиз хьанвач…
Ибрагьим Гьуьсейнов
