( Эвел 2016-йисан 28, 29, 32, 33, 36, 38, 40, 41, 42, 45-46, 48-нумрайра, 2017-йисан 3-5, 15, 18, 24, 30-нумрайра )
Музейрин шегьер тир къадим Дербентда сад лагьай больница арадал атайдалай инихъ алай йисуз 115 йис тамам жезва. Гьелбетда, и тарих шегьердин къенин центральный больницадизни талукь я. Алай вахтунда ам чи республикада чIехибурукай ва лап хъсанбурукай сад яз гьисабзава. Амма зи суьгьбет ЦРБ-дин къенин крарикай, агалкьунрикай ваъ, ам жедалди шегьерда начагъ хьайи инсанар ни ва гьикI сагъар хъийизвайтIа, гьадакай я.
Лагьана кIанда хьи, гьеле ХIХ асирда Дагъустанда хьайи урус духтурри, гьа жергедай яз, машгьур хирург Н.И.Пироговани, чкадин жерягьри азарлуяр сагъар хъувунин устадвилиз, жуьрейриз еке къимет ганай. И карда абуру РагъэкъечIдай патан медицинадикай хийир къачузвайдини къейднай.
Дербентдин жерягьри и барадай Дагъларин уьлкведа, иллаки Кьиблепатан Дагъустанда, чпин устадвилелди машгьурвал ва гьуьрмет къазанмишнай.
Абурукай садни вичин чирвилерал, савадлувилел гьалтайла шегьерда лап машгьур хьайи жерягь Мирзе Фируз Мухаммед-Кязим ад-Дербенди (XVIII виш йисан эхир — ХIХ виш йисан эвел) тир.
Тарихдин делилрай малум тирвал, лап чIехи гьуьрметдин лишан яз, Мухаммед-Кязим ад-Дербенди къадим шегьердин магьалрин мискIинрикай санин гьаятда кучудна (гила анаг малум яз амач).
Къейдна кIанда хьи, дегь заманайрилай гатIунна Дербентда жерягьрин тамам тухумар аваз хьана. Мисал яз, ХIХ виш йисара халкьдин медицинадин къайдайралди азарлуяр сагъар хъувуналди шегьерда ва адалай къерехрани чкадин жерягьар тир Аскер Гьуьсейн-огълиди, Гьуьсейн-Къулиди, Небиюлла Самед-огълиди, Абдул-Къадира, Аскер Ханбаба-огълиди, Фатма-ханума, Дусти-ханума ва хейлин масабуру чпиз машгьурвал къазанмишнай.
Шегьердин агьалийрин сагъламвал хуьнин, азарлуяр сагъар хъувунин карда чкадин жерягьри тIебиатдин мумкинвилерикайни: дарманрин векьерикай, цуькверикай, гьуьлуьн цикай, шегьердин мукьварив гвай гугурт квай ятарикай, кьарадикай ва чими къумадикайни гегьеншдиз менфят къачузвай. Ина набататрикай дарманар гьазурдай ксари чпин кIвалера гъвечIи аптекаярни ачухнавай. Гзафбуруз анра гьазурзавай гъилин дарманар, мергьяматлувал яз, пулсуздаказни гузвай.
Амма, ятIани жерягьрин алахъунри азарлуяр сагъар хъувунин карда са акьван аквадай хьтин нетижаяр гузвачир. Шегьерда ва адан къерехрани цIуд йисаралди жуьреба-жуьре азарри агъавалзавай. ЦIаяр атунукди, чахуткадикди, тифдикди, тIегъуьндикди (чума) ва са жерге маса залан азаррикди инсанар къирмиш жезвай дуьшуьшар кими тушир.
Гьелбетда, гьамишалугъ яз икI амукьнач. Дербент Россиядик кутурла (1806-йис), шегьерда илимдин медицинадин векилар пайда хьана. Чкадин гарнизондин батальондин аскерар патал ина са фельдшерди кIвалахзавай гъвечIи лазарет ачухна. ЯтIани ана чкадин агьалияр кьабулзавачир.
1814-йисан майдин вацра Дербентдиз сифте яз кьве кас пешекар духтурар-лекарар: Севастополдин пехотный полкунай — Попов, Тифлисдайни-Драницын атана. И карни шегьерда тIегъуьндин азар чукIунихъ галаз алакъалу тир.
Шегьерда медицинадин жигьетдай гьалар лап четинбур тирди фикирда кьуна, Кавказда главнокомандующий генерал И.Ф.Ртищева (1812-1816-йисар) 1814-йисуз Дербентдин провинцияда, йисан мажиб 300 манат (гимишдалди) яз, лекарь тайинарун меслят къалурна. Амма и кар кьиле фенач. Анжах 1829-йисуз Дербентда, йисан мажиб 500 манат яз, “городовой лекардин” къуллугъ тестикьарнай. Ам шегьерда сад лагьай пешекар духтур хьанай.
Къадим Дербентдин агьалийрин сагъламвал хуьнин барадай къайгъударвал ийиз кIанзавай ксар мадни хьана. ИкI, 1827-1830-йисара Кавказда главнокомандующий генерал И.Паскевича 1830-йисуз шегьерда казенный, яни гьукуматдин, аптека ачухун планламишнай. Анжах са гьихьтин ятIани себебар аваз, генералдин умуд кьилиз акъатначир.
1834-йисан августдиз къенепатан крарин министерстводи Дербентдин провинциядиз Москвадин повивальный институт акъалтIарай Анна Иванова кIвалахал рекье тунай. 1841-йисуз шегьерда авай гарнизондин лазарет (Кьиблепатан Дагъустанда авай урусрин кьушунрин) 60 койкадив агакьна гегьеншарна. Аниз чкадин агьалиярни кьабулиз башламишна…
Нариман Къарибов
( КьатI ама )
