15-июндиз Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путина чи уьлкведин гражданрин суалриз нубатдин сеферда жавабар гана. Государстводин кьилиз суал гудай мумкинвал неинки Россиядин, гьакI къецепатан хейлин уьлквейрин агьалийризни авай. И мумкинвиликай инсанри менфятни къачуна — ачух эфирдиз экъечIзавай чIавуз Президентдиз ганвай суалрин кьадар 2 миллиондилай алатнавай.

Ачух эфирдин сифте кьиляй Владимир Путина лагьайвал, вири суалриз жавабар гун гьакъикъатда мумкин тушир. Амма а суалар, агьалийрин тIалабу­нар япалай тавуна тадач. Абур Россиядин Президентдин Администрацияди веревирдда, серенжемар кьабулун патал регионриз рекье твада.

Газетдин мумкинвилер сергьятламишнавайбур тирвиляй чна агьалияр патал виридалайни важиблу суалар ва абуруз Президентди гайи жавабар хкянава.­

Суал. — Экономикадин кризис куьтягь хьанва лугьуз жедани?

Жаваб. — Эхь лугьуз, обществодив гьа ихьтин ха­бар агакьариз лап рикIин сидкьидай кIанзава, ам­ма­ ихьтин жуьредин ихтилатар ийидайла, чун гьа­къи­­къи­ делилрал бинеламиш хьун лазим я. Гьакъи­къи делилри куьн патахъай шагьидвалзава? А делилри къалурзавайвал, Россиядин экономика агъуз­ аватун акъваз хьанва, чун вилик финин девирдал элячIнава.

Промышленностдин производство хкаж жезва, асул капиталдиз чара ийизвай инвестицийрин кьадар, маса гузвай автомобилрин, ипотекадин кредит­рин кьадар артух жезва. Вири экономикайра им  хкаж хьунин эвел кьил тирдан гьакъиндай­ шагьидвалзавай делил я.

Чина Россиядин лап цIийи вири тарихда сифте яз пул къиметдай аватунин дережа лап агъузди я. Къенин юкъуз ам 4,1 процентдив агакьнава.

Центральный банкдин къизилдин валютадин резервияр, международный резервияр артух жезва. Ихьтин са кардикайни лугьун тавуна жедач: чина асул капиталдиз чара ийизвай инвестицийрин кьадар экономика хкаж жезвайдалай йигиндаказ артух жезва. Вири и крари яшайишдин хилез талукь са бязи месэлайриз таъсир тавуна тазвач.

За мад сеферда лугьун лазим яз гьисабзава: чина гъвечIи аялар ва дидеяр кьинин дуьшуьшрин кьадар хейлин тIимил хьанва. 2000-йисалай гъвечIи аялар кьинин дережа пуд сеферда, дидеяр кьинин дережа лагьайтIа, саки кьуд сеферда тIимил хьанва. Аквар гьаларай, дуьньяда мад гьич санани  яшайишдихъ галаз алакъалу хиле гьа ихьтин делилар авач. Идан нетижа яз агьалийрин юкьван яшар артух­ хьанва: виликдай 70 йисалай са тIимил гзаф тиртIа, гила 72 йисав агакьнава. Санлай къачурла, ида чаз кризис арадай акъудна лугьудай мумкинвал гузва.

Суал. — Агьалийрин гьакъикъи доходар агъуз аватнавайдакай куьнени лагьанай, и кар официальный статистикадини тестикьарзава. Гьар гьикI ятIа­ни, экономика икI хкаж хьанвайди агьалийри чпин яшайишда гьакъикъатда мус гьиссда?

Жаваб. — Агъуз аватунин дережа лап екеди тир, гьавиляй гьалар хъсанвилихъ дегиш хьанвайди агьалийри гъиле-гъилди гьисс авун  четин я.

Чина, гьар гьикI ятIани, алатай йисан июлдилай­ — августдилай гьакъикъи мажибар артух жез башламишна ва алатай йисуз 0,7 процентдин хкаж хьана.

Куь рикIел аламайвал, чна йисан сифте кьилера пенсионерриз садра 5 агъзур манат пул гана.   1-февралдилай кIвалах тийизвай пенсионеррин пенсияр 5,4 процентдин, гуьгъуьнлай мад 5,8 процент­див кьван агакьна хкажна. Социальный пенсийрин индексацияни кьиле тухвана.

МРОТ-дин кIанин кьадар хкажунин патахъай чна кIвалахдал таъминардайбурухъ галаз веревир­­дер­ ийиз­ва, алатай йисуз ам 20 процентдилай са тIи­мил гзаф хкажна, МРОТ алай йисузни артухарна­. Куьрел­ди, инсанри гьалар хъсанвилихъ дегиш жезвайди гьакъи­къатда гьисс авун патал чна зегьмет чIуг­­ва­­да.­

Суал. — Европади Россиядиз акси санкцияр ­кардик жедай вахт мад са йисан артухарнава. Чун цIуд йисаралди санкцийрин басрухдик кваз яшамиш жез гьазур яни?

Жаваб. — Гьакъикъатда Россиядин тарихди къалурзавайвал, Россиядин кIвачи чил кьаз, вич инанмишвилелди гьисс ийиз гатIумай чIавалай чун, къай­да­ яз, санкцийрин парцик кваз яшамиш хьайиди­ я. Дуьньяда чи амадагри Россия чпихъ галаз ри­кIи­вай бя­гьс чIугваз гьазур тирди гьисс авурвалди, жуьре­ба-жуьре багьнаяр акъудиз, са гьихьтин ятIа­ни сергьятвилер эцигиз хьана. Ихьтин гьал чи вири тарих­да аваз хьайиди я. Зун гьеле советрин девирдикай рахазвач. Ихьтин гьалар Октябрдин революциядилай виликни авайди тир. ГьакI хьайила, инал тажуб жедай кар авач.

Исятда чаз чизвайвал, Сад Хьанвай Штатрин Се­­­натда и санкцияр мадни кIевибур авуниз талукь за­кон­дин проект майдандиз акъуднава. Дугъ­ри­данни­­­­, и кар вучиз ийизвайди я? ЗатIни алачир кьу­ру­ чкадал­ мад а санкцийрикай вучиз рахаз га­тIум­на­­вай­ди я? Крымдин месэла, маса месэлаяр ава­чир­тIани, Рос­сия­дин вилик пад кьун патал са гьихьтин ятIани багь­на­яр акъуддайди тир. Россиядин вилик пад кьунин­ политика гьамиша гьа и саягъда кьиле тухуз хьайиди я.

И санкцийрихъ галаз алакъалу яз чина вуч арадал атана? Абуру чпин таъсир авунани? Эхь, авуна­. Лап дибдай таъсирнани? За акI яз фикирзавач. Чаз чи адет хьанвай товаррин — нафтIадин, газдин, метал­лургиядин промышленностдин, химический промышленностдин продукциядин къиметар агъуз аватуни таъсирна. Идан патахъай чи амадагри гьикI фикирзава?

США-дин Госдепди гьисабзавайвал, и санкцийри­­ чи экономика патал ВВП са процентдин агъуз ава­ту­нал, европавийри гьисабзавайвал, идалай са кьадар гзаф агъуз аватунал гъана. ООН-ди ихьтин ре­къемар гъизва: ООН-да гьисабзавайвал, чун тахминан 50-52 миллиард доллардин такьатрикай, санк­цияр кардик кутур уьлквеяр лагьайтIа, 100 миллиард доллардикай магьрум хьана. Аквазвайвал, санк­цияр — им кьве падни хци яракь я. Ида вирибуруз, гьа­ гьисабдай а санкцияр кардик кутурбурузни, зиян гузва.

Гьикьван тажуб жедай кар ятIани, хъсан терефар­ни ава. Абур квекай ибарат я? Чун жуван меф­тIерив кIвалахиз туниз, бажарагъ кардик кутуниз, такьатар кар алай терефра желб авуниз мажбурна. Анжах нафтIадикайни газдин долларрикай менфят къачудай чкадал. Ида квел гъана? Чина важиблу, му­ракаб хилера производство вилик физ башламишна. Зун хуьруьн майишатдикай гьеле рахазвач. Техил, къуьл къецепатан уьлквейриз маса гунал гьал­тайла чун сад лагьай чкадал акъатнава. Ингье квез нетижани.

Чина къецепатан уьлквейривай продукция маса къачунин кьадарар са шумуд сеферда тIимил хьана­. Чина гьасилзавай вакIан, къушарин якIу гьакъи­къатда чи вири игьтияжар таъминарзава. Идалайни башкъа, чун жуван продукция маса гудай базаррихъ къекъвезва.

Суал. — 2018-йисуз вич къуватда хьунин вахт куьтягь жезвай дидевилин капиталдин программа кардик хьун давамардани? А программа пуд лагьай ва гуьгъуьнин аялар хуниз талукь жедани?

Жаваб. — Чина аялар хунин еришар, лугьун хьи, Европадин уьлквейра авайбурулай йигиндаказ­ артух­ жезва. И барадай гьакъикъатда арадал къвезвай гьаларикай вуч лугьуз жедай? Чина же­гьил­­­рин, сифте нубатда аялар хадай яшда авай д­и­­шегьлийрин кьадар аквадайвал тIимил хьанва. Чун са чIехи фу­­руз ават тавун патал чна, са шакни­ алачиз, са вуч­­ ятIа­­ни авун лазим я. Вуч? Сад ла­гьай­­д­и, чахъ чеб­ карда ахтармишнавай къайдаяр, такьатар ава. Абурукай сад гьа дидевилин капитал лу­гьузвайди я. Гаф кватай­ чкадал къейд ийин, 7 миллион касдилай виниз дидей­ри и капитал гьеле къачунва ва са­ки са паюни а ка­питал гьеле ишлемишнава. Им сад.

Кьвед лагьайдини, чина демографиядин жигьет­дай муракаб гьалар авай регионра пуд лагьай аял хунай пулар гунин къайда кардик кутунва. Идалай гуьгъуьниз анра аялар хунин дережа гьа гъиле-гъил аваз 37 процентдин хкаж хьана. Чна кьабулзавай серенжемри нетижаяр арадал гъизва. Гьелбетда, ибур лап еке харжийрихъ галаз алакъалу серен­же­мар я. Амма чун чи инсанрикай, чи ватандашрикай, чи гележегдикай рахазва. Инал дикъетдивди ви­ри юкIвар-чипIер ягъун герек къвезва. Гьелбетда­, пул гьакI вара-зара авуна виже къведач, амма инал мис­­кьивал авунани виже къведач. Гьавиляй са жерге серенжемар кьабулун лазим жеда. А серен­жем­рик дидевилин капитал къуватда жезвай вахт, и ва я маса жуьреда, я тахьайтIа, исятда авай жуьре­да, я маса жуьреда артухарун акатзава. Чна жегьил­ дидеяр сифте аял хун патал ашкъиламишдайвал вуч авун лазим ятIа, гьадакай фикир авун герек я; белки, абуруз гузвай пуларал алаваяр хъийин. Вучиз абуруз алаваяр хъийин? Вучиз лагьайтIа, абур гьелелиг мягькемдаказ кIвачи чил кьун тавунвай жегьи­лар я, абуруз куьмек герек я. Гекъигайла, яшар са кьадар гзаф тир (30 йис, ада­лайни гзаф яшар хьанвай) дидеяр  кьвед лагьай­, пуд лагьай аял хадайвал ашкъиламишун патал вуч авун герек ятIа, гьадакай фикир авуна кIанда.

Чна пуд йисалай ирид йисал къведалди яшара авай аялар бахчайралди таъминарунин месэла та­­йин­ тир дережада гьялнава. Имни эхиримжи йисуз яшайишдиз талукь политикадин барадай чи уьлкведа хъсанвилихъ хьанвай дегишвал я. Зи гьисабрай­, аялрин бахчайра чкайралди таъминарунин месэла 98 процентдилай са кьадар виниз тир дережада аваз гьялнава.

Амма яслияр бес жезвач. Чпин пешедивай къе­­­рех­ жез кIан тийизвай, я тахьайтIа пеше къачуз кIан­­­­­­завай жегьил дидеяр патал аялрин яслияр герек­ я. И барадай кьилдин программа туькIуьрун, са жер­ге серенжемар кьабулун лазим жеда. Къе чна, авайвал лагьайтIа, ихьтин гуьруьш кьиле тухун пландик кутунвайди я. И месэла чна гьукуматдихъ галаз­ санал веревирдда. Агьалийриз гьихьтин серенжемар­ теклифдатIа, адан патахъай вахт тахьанмаз лу­гьуз кIанзавачир, амма тайин тир къулайвилер агакьарун­ теклифда.

Суал. — Пенсиядиз фидай яш хкаждани? Хкаж­датIа, и кар мус ийида?

Жаваб. — Чина пенсиядиз фидай яш хкажунин мумкинвилиз талукь месэла гегьеншдаказ веревирд­зава. И барадай къарар гьеле кьабулнавайди я лу­-гьуз чукIурзавай ванер-сесериз талукь яз къейд ийин: къарар кьабулнавач. Амма ахьтин къарар ве­­ре­вирдзава пешекаррин дережада, Гьукуматдин де­ре­жада аваз веревирдзава. Пешекарри гьисаб­за­­вай­вал, эгер чна и кар тавуртIа, пенсийралди таъ­­­­­ми­на­­­­рунин дережа агъуз аватда, пенсияр тIимил жеда. Демографиядин месэлайрихъ ва къурулушда­ кьиле фин лазим дегишвилерихъ галаз алакъалу яз, шартIуналди лагьайтIа, кIвалахзавай ксарин кьа­дар, пенсионеррин доходар таъминарун патал пулар кIватIун лазим тир ксарин кьадар, тIимил же­да. КIвалах тийизвайбурун кьадар артух, кIва­лах­за­вайбурун кьадар лагьайтIа, тIимил жеда.

Ибур чун чпел расалмиш жезвай, чна фикирда кьуна кIанзавай крар я, амма ихьтин жуьредин къарарар теспачавал квачиз, тади къачун тавуна, вири юкIвар-чипIер яна, кьабулна кIанзавайди я.