Шаклувилер квахьна

Гад алукьайла, кьуьд аранда акъуднавай куьнуьяр дагъдиз хутахунин къайгъуйра авайла, чаз чи са танишди абур Хив райондин хуьрерикай саниз тухунин меслят къалурна ва анин тIебиатдин девлетлувилин тарифна. Дуьз лагьайтIа, чун икьван гагь а патариз фенвачир. Адан меслятдихъ яб гайи зунни зи амадаг — эминхуьруьнви Исмаилов Ноябрь — Хъукьварин хуьруьз акъатна.Чаз ина чирхчир, таниш авачир. Гьавиляй хуьруьн администрациядиз фена. Кавха чкадал алачир, ам Хивда авай. Адан заместитель Рамалданов Аркадия, хтайла, вичи адаз чи дердидикай лугьудайдахъ ва ам ихьтин къени крариз акси тежедайдахъ инанмишарна ва чав чIижерин сагъламвилин гьакъиндай справка хьун чарасуз тирдини къейдна.

Идарадай кимел экъечIай чи къаншарда Хив патахъай хтай машин акъвазарна ва анай кьве итим экъечIна. Гъилер яна, жузун-качузун­ авуна, абуруз чун яргъай атанвайди чир хьайи­ла, “ина кафеяр авай туш, мугьмандиз са исти­кан чай, са тике фу гун чи хуьре адет я” лагьа­на абуру.

— Чи кIвал мукьвал ала, чиниз хъфин,- чпин кIвализ теклифна яшлу итимди. И хуьре­ чи сад лагьай хванахваяр школадин завуч Вячеслав Аскеровакай ва яшлу муалим Эвес Алискеровакай хьана.

Хъукьварин хуьруьз атай сад лагьай юкъуз­ чаз ина мугьмандиз фикир гун, кьа­булун­, гьуьрмет авун, адан дерди туькIуьрун ва дагъвийрин маса ерияр вине авайди акуна. Къведай рекье чи кьилиз атай “яраб чун ина кьабулдатIа, тадатIа, низ чир хьуй анин инсанар гьихьтинбур ятIа” лугьудай фикирар, шаклувилер квахьна.

Къадирлу халкь ва къайгъудар регьбер

Хъукьварин хуьруьн мулкунин кьуд пата авай гуьрчегвили сифте яз иниз атай инсан гьейранар тавуна тадач. Ина чпел фикир желб­дай чкаяр гзаф ава — эоловый (гарун таъ­сирдикди хьанвай) шегьер, ПIирен там, цуьк акъудай чуьллер… Баркаллу рухвайри чIа­гур­на туькIуьрнавай булахар, ял ядай чкаяр акурла, зи рикIел шаир Ибрагьим Гьуьсейнован гафар хтана: «Сагърай лезги халкь, гуьрчегвилин къадир авай!»

Белки и хуьре авай михьивални анин инсанриз тIебиатдин гуьзелвили авунвай таъсирдин нетижа я жеди. Ина, бязи чкайра хьиз, рекьин къерехра, хуьлера, саларин жугъунрин кIанера пакетар, баклашкаяр аквадач. Вучиз лагьайтIа зирзибил, чантайриз,чувалриз кIватIна, хуьруьвай са тIимил яргъак квай хъуртал гадарзава ва анални, цIай яна, кузва. Михьивал хуьн патал субботникар тешкилзава.

Хъвадай цин месэлани ина къайдадик ква. Яргъал мензилдай, Яракрин дагъдай, турбайра аваз гъанвай яд сифте кьве цистернадиз кIватI жезва, анай хуьруьн вири магьлейриз пайзава. Яд, кранар эцигна, герек чIавуз ахъайиз, кьенятвилелди ишлемишзава.

Хивдай Хъукьваз къвезвай рекье «НетIе­рин кьилелай» хуьруьз кьван икьван гагьда къир авачир. ЦIи гатуз и рекье хуьруьн агъа кьилиз кьван къир цанва.

Хъсан крар мадни жедайдахъ инанмиш я хъукьвавияр. Чаз ина авай вахтунда администрациядин кьил Абдулкеримов Мурадан терефдиз хуьруьнвийрин сиверай анжах хуш келимаяр ван хьана. Ам кар алакьдай жегьил тирди, хуьр аваданламишунин къайгъуйра авайди, ам вичихъ далу акализ жедай регьбер тирди къейдзава чкадин агьа­лийри.

Хуьруьнвийриз чпин къайгъудар кавхадин къадир ава.

Гатун цикIиз живни гьатда инай

“Ша, за куьн са чкадиз тухуда”, —  лагьана чаз са юкъуз Эвес муаллимди. Адав ведрони гвай, нажахни, фонарни. Чун чи чIи­жерин куьнуьяр алай чкадилай гъулци там галай патахъ са 300 метр мензилдиз фе­на. Тамун къерехдал алай са еке тIек­вен­дай чилин кIаник фена Эвес муаллим. Адан гуьгъуьнал­лаз — чунни. Винел 30 градусдин чимивал авай, чаз, тIеквендиз гьахьайла, холодильникдиз фейи хьиз хьана. Инаг жив хуьзвай бузхана тир. Са ведрода авай живни гваз хтана чун винелди. Чи беледдин ихтилатрай ма­лум хьайивал, ви­лик вахтара, холодильникар авачирла, хъукьвавийри ина жив хуьзвай. Хуьруьнвийри и адетдал къенин юкъузни амалзама. Фев­ралдин вацра жемятди, гъвечIи-чIехи кIватI хьана, бузхана живедив ацIурзава. Ада чаз хуьре Яран сувар ва маса мярекатар гьикьван гурлудаказ тешкилза­ватIа, бубайрин адетриз гьикI гьуьрметза­ва­тIа, гьадакай,  хуьре тухузвай серенжемрин кьиле агъса­къалар тир Магьарамов Къурбанэфенди, Абдулкеримов Мегьамедрагьим, Якьуб муаллим ва масабур акъваззавайдакай, же­гьилар дуьз рекье твазвайдакай лагьана. Гьелбетда, ихьтин камаллу, дуьз рехъ къалурдай бубаяр хьайила, жегьиларни кутугайбур жеда.

«ЦIегь фей цIарай бацIиярни фида»- лагьа­на тежрибалу муаллимди. — Тербиядин кIва­лах гъиляй вегьейла, жегьилрихъ нагьакьан крар, чIуру нетижаяр жезва. Тербия эвел кIва­ле, ахпа школада, куьчеда хьана кIанда. Куьчедани чIуру кIвалах ийизвай аялдиз, зид-вид талгьана, мийир-межер лагьана кIанда чIехибуру. Тербиядин кIвалах зайиф хьайила, инсандин къадакьар буш жеда, — алава хъувуна ада. Гатун цикIиз живни тIуьна чна, тух­далди Эвес муаллимдин ихтилатрихъ ябни акална.

Хъукьварин хуьруьн философ

Сад хьтин машгъулатар авай, руьгьдиз мукьва, са тах квай инсанар микьнатIисди хьиз сад-садал чIугвада,чеб чпин гъавурдани фад акьада. Абур фад танишни жеда, бязи вахтара а танишвал лап яргъалдини фида. Жув хайи литературадиз итиж ийизвай кас яз заз лезги зарийрикай тIимил-шимил делилар чида. И хуьрени кхьизвай кьве кас авайди заз малум тир. Абурукай сад — Эмирбегов Демирбег. «Чан алай фикирар» ктабдин, Гьажи Ильясова урус чIалазни таржума авуна, «Шальные мысли» тIвар алаз акъатнавай афо­ризмайрин кIватIалдин автор. Са юкъуз жагъурна за Демирбег. ЧIижерхъан тирди чир хьайила, дериндай нефес чIугуна, ухьт аладарна:

— Эгена чIижерин хизандин садвал, абу­рун­ уьмуьрдин садасвал (гармония), зегь­мет­кешвал, чпин несилдикай фикирун чахъ — инсанрихъ хьанайтIа, дуст кас, чун абад же­дай, — лагьана Хъукьварин хуьруьн философди.

«ЧIижерхъандиз автордин патай» кхьинар алай са ктабни багъишна Демирбега заз.

Муаллим, лирик, хуьруьн дестек

Кьвед лагьай заридин суракьдани гьатна зун. Эхиримжи вахтунда «Лезги газетдай», «Дагъустандин дишегьли», «АЛАМ», «Куьредин ярар» журналра вичин эсерар чапнавай Марьям Алискерова. КилигайтIа, ам сифте юкъуз хьайи хванахвайрикай садан — Эвес муаллимдин руш тир кьван!

— Ам хуьре яшамиш жезвани, тахьайтIа патарал алани? суалдиз са хуьруьнвиди ихьтин жаваб гана:

— Ам чи хуьруьн дестекрикай сад я, муаллимвиле кIвалахзава, хуьруьн общественный уьмуьрдани активнидаказ иштиракзава. Ада вичин кьве баладиз дидевални авуна бубавални, кьведазни кьилин образование къачудай мумкинвални гана. Лезгийри лугьу­дайвал, кьилел бармак алукIуниз кутугай дишегьли я.

Таниш хьана адахъ галазни. «ЧIижер­хъандиз автордин патай» кхьинар алай мад са ктаб хьана заз. «Вун хьаначиртIа…» тIвар алай ктаб кIелайла аквазва хьи, Марьям назик лирик я. Адан шиирар муьгьуьббатдикай, вичин патай дидедиз авай кIанивиликай, булахдин шуршурдикай, тIебиатдин гуьрчегвиликай я. Ада вич дагъви руш тирдал дамахзава. Марьяман яратмишунра хайи хуьруь кьетIен чка кьазва, инай ам дуьньядин аламатриз килигзава, абуруз къимет гузва. Чубарук вичин мукал хьиз, ам хайи хуьрел кьару я:

Вун бала хьиз кьада хурал дагълари,

Кьуд пад яйлах, эхир авач тамарин,

Чи уьмуьрдин, яшайишдин гьаларин,

Килиг дустар, гуьзел девран хуьрева…

Генани кхьизва ада: Гьар са касдин чандин дарман хуьрева… Руьгьдин иман, къуват аман хуьрева… Сагъламвилин рикIин гиман хуьрева… Зегьметкешрин манидин ван хуьрева…

М.Алискеровадин  къелемдикай  аялриз бахшнавай шиирарни хкатнава. «Ва­тандин руш» шиирда дидеди хабар кьазва рушавай: «Вун нин руш я цуьк хьтин?». Бубади хабар кьазва: «Вун нин руш я нуькI хьтин ?» Садазни такIан тахьун патал вич ватандин руш тирди къейдзава акьуллу руша.

Заз и шиирдин игит рушакай Марьяман ухшар атана.

ЧIижериз — вирт, чазни — хванахваяр…

Каинатдин къанунар я, акуна-такуна гадни акъатна. ЧIижери и баркаван чилел битмиш жезвай цуькверилай вирт кIватIна. За лагьайтIа, жуваз цIийи хванахваяр, танишар — зунни зи амадаг чпин рухваяр хьиз кьабулна кIвале чка гайи Зилфи бах, Играмудин, Зиямудин, Шарафудин, Неби, Къазиагьмед, Шиирбег, Омар…

Куьчни кIватI хъувуна рекье гьат хъийидайла, зи мецел ихьтин хийирдин дуьа атана: и мулкунал цуьквер ва хуьрени цуьквер хьтин инсанар бул хьурай!

Сейфудин Шагьпазов