Дагъустанда образование еримлу хьун патал республикадин руководстводи хейлин серенжемар кьабулзаватIани, и хиле хъендик кумукьзавай месэлайрин кьадарни тIимил туш. Мисал яз, мукьвара Россиядин образованидин ва илимдин министр Ольга Васильевадиз Дагъларин уьлкведай са десте диде-бубайри, мектебар ремонт авун патал чпивай пулар кIватIзава лугьуз, арза авуна. Министрди и делил кьетIидаказ меземмет авуна, ам къанундиз акси гьерекат тирди ва и месэла вичи республикадин Кьилихъ галаз веревирд ийидайди малумарна. Государстводи куьгьне мектебар ремонт хъувун, авачир чкайра цIийибур эцигун патал бес кьадар пулдин такьатар чара ийизвай вахтунда диде-бубайривай пулар кIватIун вуч лагьай гаф я?
И арзадилай кьулухъ Дагъустандин образованидин ва илимдин министрдин заместитель Темирхан Халилова “Новости” РИА-диз хабар гайивал, республикадин мектебра махсус ахтармишунар кьиле тухуда. “Ахтармишунрин вахтунда диде-бубайривай пулар кIватIнавай дуьшуьшар винел акъатайтIа, кьетIи серенжемар кьабулда. Директорриз ихьтин крариз рехъ тагана кIанзавайди гьакIани хъсандиз чизва. Вични, къанунсузвилер себеб яз, са шумуд кас кIвалахдикай магьрум хьанвайла… Чна гележегдани и месэла кьетIен гуьзчивилик кутада”, — лагьана Т.Халилова.
Амма республикадин образованидин “лацу лекеяр” тек са пулар кIватIуналди сергьятламиш жезвач. ТIал алай месэлайрикай сад гзаф мектебра ктабар бес кьадар тахьун я. Чебни — дидед чIаларай! Генани гьайиф къведай кар ам я хьи, хайи чIаларай хъсан еридин, алай аямдин образованидин стандартриз жаваб гузвай учебникар гьазурдай пешекарар кьит я. “Лезги газетдин” алай йисан 32-нумрада Эмираслан Шерифалиеван “Чкадилай юзанвай хьиз аквазва” кьил ганвай макъала чапнавай. Анай ашкара жезвайвал, Хасавюрт райондин ЦIийи Къурушрин, Сулейман-Стальский райондин Зизикрин мектебра 3-класс патал учебникар ерли авач. Маса гафаралди лагьайтIа, икьван мумкинвилер ганвай XXI лагьай асирда лезги хуьрера аялривай лезги чIалай чирвилер къачуз жезвач. И месэла гиламаз гьял тавуртIа, лезги чIалай учебникар авачир мектебрин кьадар гележегда мадни артух жеда. Макъалада ктабар кьит хьунин себебрикай Дагъустандин образованидин ва илимдин министр Шагьабас Шагьован, адан заместитель Темирхан Халилован, А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин институтдин дидед чIаларин сектордин илимдин къуллугъчи Жаклина Мейлановадин баянар ганва.
Эхиримжидан гафарай малум жезвайвал, 1-4-классар патал лезги чIалай ктабар цIинин йисан декабрдалди гьазурда ва и карни адан хиве тунва. ЦIийиз туькIуьрдай бязи ктабрин авторар гьа виликанбур яз амукьда (абурукай хейлинбур чи арада амач). 3-4-классар патал учебникар Жаклина Мейлановади ва ЦIинитIрин мектебдин муаллим Сейфуллагь Шагьмарданова санал гьазурда.
И месэладик юзун акатун тебрикиз жедай кар я. Анжах цIийи учебникар туькIуьрун тек кьве касдал ихтибарна виже къведани? Винидихъ тIвар кьунвай авторрин пешекарвилел чна шак гъизвач, амма “цIийи бегьер” тIвех квачирди, дигмиш хьанвайди хьана кIанзава.
“Лезги газетдин” алай йисан 34-нумрадиз акъатнавай И.Шагьпазован “ЧIал хуьнин бязи шартIар” макъалада муаллимди авторар Р.Гьайдаров ва Гь.Мегьамедов тир 1-классдин букварда, М.Гьажиеван урус ва лезги чIалан гафарганда рехъ ганвай гъалатIар къейдзава, лезги чIал хуьн ва еримлу авун патал цIийи рекьер, фикирар теклифзава.
Гьакъикъатдани, эгер 1-классдилай аялри чирвилер къачузвай ктабра гъалатIар гьалтзаватIа, савадлу несилрикай чун гьикI лагьана рахада?! И.Шагьпазован макъаладикай лезги чIалал акъатзавай “Дагъустандин дишегьли” журналдин виликан редактор, бажарагълу шаир Пакизат Фатуллаевади “Лезги газетдин” фейсбукда авай чина ихьтин фикирар кхьена: “…И кардай кьил акъудна кIанда… Декабрдиз акъудзавай ктабрани гьа гъалатIар амукьдайдал зун шаклу туш. Зи рикI михьиз хана: чIал барбатIна гила авай чпиз алимар лугьуз къекъвезвайбуру. Гьайдарован несилдин хивени еке тахсир ава — чеб хьтин алимри гьазур, хуьрерай къвезвай муаллимрални студентрал амал тавур… Вучда гьакIан кьуру гафарикай, аялрин гъиле ихьтин ктабар хьайила?!” (П.Фатуллаевадин фикирар куьруь авуна гузва — авт.къ.).
Докъузпара райондай тир лезги чIалан муаллим, мухбир ва гьикаятчи Куругъли Ферзалиевани къейдзавайвал, лезги учебникра, лезги чIалал акъатзавай художественный ктабрани гъалатIар пара жезва, гьатта абурун эхиримжи чинра корректорар я лагьанвайбурун тIварар аквазватIани. “Зи фикирдалди, И.Шагьпазован макъалада ихтилат физвай учебникда гъалатIар амукьунин тахсиркарар адан авторар туш. Профессорри ахьтин гъалатIриз рехъ гудач. За кьатIузвайвал, абур цIийи кьилелай ахкъудзавай, “модернизовать” хъийизвай ксарик пара тахсир ква…”.
Са гафуналди, чи вилик гъалатIар квачир, алай аямдин образованидин цIийивилер фикирда кьунвай учебникар туькIуьрунин месэла акъвазнава. И кардал чIалан махсус алимрихъ, методистрихъ галаз санал чпихъ лезги чIалай дерин чирвилер, пешекарвал, тежриба авай муаллимарни желбна кIанда: Фахрудин Насрединов, Абдулашим Гьажимурадов (Мегьарамдхуьруьн район), Шамсудин Магьамдаров (Сулейман-Стальский район), Гьажи Къазиев (Хасавюрт район), Абдул Ашурагъаев (Хив район), Куругъли Ферзалиев (Докъузпара район), Абдула Самедов (Кьурагь район) ва масабур. ЦIийи учебникар туькIуьрунин кIвалах кьиле физвай гьални алай йисан мартдин вацра лезги чIал хуьнин ва еримлу авунин жигьетдай арадал гъанвай комиссиядин гуьзчивилик хьун лазим я. Санал авур кIвалахдихъ хъсан нетижаяр жедайдахъ чун кIевелай агъазва.
Мегьамед Ибрагьимов, «Лезги газетдин» кьилин редактор
