Уьмуьрдин гьа­къикъат ахьтинди я хьи, алатай девирра пачагьлугърин кьилериз атай ксари чпин мулкарин сергьятар гегьеншарун, маса уьлквеяр гуьзчивилик кутун, абурун девлетрин иесивал авун патал еке алахъунар авуна ва гзаф кьадарда дявейрикни цIай кутуна. Гьа ихьтин мурадар рикIе аваз Урусатдин пачагьлугъдални вегьей императорар, пачагьар, султанар… тIимил хьанач. Шведрини, немсерини, полякрини, финрини, французрини, туьркверини, монголрини… жуьреба-жуьре йисара Урусатдин мулкарал гьужумарна.

Лугьун лазим я хьи, Урусатдин кьушунрихъ, халкьдихъ чапхунчийрин, душмандин армийриз басрух гудай, абур кIуд­дай ва абурал гъалибвал къазанмишдай бажарагълу, регьберар хьана. Абурукайни сад Урусатдин пачагьлугъдин вири орденрин ва къецепатан уьлквейрин хейлин шабагьрин иеси, генералиссимус, ге­нерал-фельдмаршал, Италийский князь ва Рымникский граф лагьай дере­жай­ризни лайихлу хьайи Александр Васильевич Суворов хьана.

Александр 1730-йисуз Москвада генералдин хизанда дидедиз хьана. Аял чIавалай военный жез кIанзавай касди кадетрин корпусда кIелна, къецепатан чIалар чирна, Семеновский полкуна къуллугъна. 1759-йисалай Александра дяведин женгера иштиракна. 1762-йисуз адаз полковниквилин чин гана. 1770-йисара адан гъилик квай кьушунри полякрал са шумудра гъалибвал къазанмишна. Туьркверихъ галаз кьиле фейи дявейра Суворован алакьунар мадни ачух ва машгьур хьана. 1800-йисуз Италиядин походдай хкведайла, рекье начагъ хьана, 18-майдиз машгьур полководец  рагьметдиз фена ва Санкт-Петербургда кучукна.

Урус кьушунрин кьиле аваз Александр Суворова душмандин армийрал гзаф гъалибвилер къачуна. Эхиримжи женг ада Италиядин Нови шегьердин къваларив кьиле тухвана ва Италия кьунвай французрал гъалибвал къазанмишна.

Тарихдин ктабра гьатнавайвал, 1790-йисан эхирра урусрини австриявийри ­санал французрихъ галаз дяведин гье­рекатар кьиле тухузвай. 1799-йисуз Урусатдин ва Австриядин армийри Треббия шегьердин къваларив Франциядин кьилин къуватар кукIварна. Союзникриз  Ж.В. Моро кьиле авай французрин армияни тахьай мисал ийиз кIанзавай, амма адалай вахтунда Ривьера чкадиз кьулухъди катиз алакьна. Сувороваз ви­чин кьушунни гваз Франциядин чилел физ кIан­завай, амма Австриядин император I Франца Сувороваз Италиядин къелеяр чпин гъилик авунвай французрин гарнизонар кукIварунин тапшуругъ гана. Гьа икI, урусрин машгьур полководец Италиядиз финиз мажбур хьана.

Винидихъ къейд авунвай йисан июлдин эхирра Кеферпатан Италияда акъвазнавай французрин кьушунриз (45 агъзур кас) 30 йисан яшда авай генерал Жубера  регьбервал гузвай. Кьушундик 52 батарея ва атлуйрин 11 полк квай.

Новидин женгинив эгечIдалди Жубераз Урусатдинни Австриядин кьушунри Мантуи къеле къачунвайдакай хабар авачир. Ада Нови къеле къачуз тежедайвал мягькемарнавай ва полкарни, гьар са патахъай душмандиз хъсан ягъу­нар кьадайвал акъвазарнавай.

Къизгъин женгерилай гуьгъуьниз Суворов кьиле авай союзникрин кьушунда 63 агъзур кас авай, гьа гьисабдай яз 12 агъзур атлуни. Августдин сифте йи­къа­ра Суворов яваш-яваш кьушунарни галаз къеледиз мукьва хьана. 14-августдиз ам Поццоло-Формигаро лугьудай чкадив агакьна ва командующийди частар, полкар, атлуяр французрал нети­жа­лудаказ гьужумдай тегьерда акъва­зар­­на. Генералиссимусдиз Австриядинни Урусатдин кьушунрин командирар­ Бел­­льгарда, Оттоди, Багратиона, Края, Ферстера, Швейковскийди, Дерфель­дена, Фрелиха, Лихтенштейна, Меласа, Ро­­зенберга куьмек гузвай. Гьар садал вичи гьужумдай терефар тапшурмишнавай.

Тарихчийри тестикьарзавайвал, Но­ви ва Бассалуццо шегьеррин арада сенгерар кьунвай французриз женг тухун пара къулай тир. Кьве патахъай абур тик дагълари хуьзвай. Гзаф аскерри тепейрал, синерал чпиз къулай чкаярни кьунвай. Нови шегьерни элкъуьрна хъсандиз мягькемарнавай цлари хуьзвай.

15-августдин экуьнин сятдин вадаз Суворован гъилик квай частари, полкари французрал вегьена. Са шумуд сятдилай­ французар катдай чка жагъуриз алахъна. Кьушун къайдадик кухтун патал атай Жуберни, гуьлле галукьна, кьена. Командование французрин виликан командующий Мороди вичин хивез къачуна. Ада гежел тевгьена, кьушунар кIватI хъувуна ва гъиляй акъатнавай сенгерар хкьун патал виликди рекье туна.

Союзникрин артиллерияди душмандин винел гуьллейрин хар къурна. Идакай менфят къачуна, Урусатдинни Австриядин кьушунрин командирри чпин полкар гьужумдиз тухвана ва, сятдин 9 жедайла, французрин гъиле авай хейлин тепеяр къакъудна, Багратиона вичин полк Нови шегьердал тухвана. Душманди чпихъ авай вири яракьрай гуьлле ганатIани, гьужумзавайбур кьулухъ элкъвенач. Багратионаз и арада Суворова ва Дерфельденани куьмек гана.

Женг лап къизгъиндаз элкъвена. Чимивилини аскерар гьелекнавай. Суворован тапшуругъдалди вирида пуд сятда ял яна ва ахпа мад гьужум давамар хъувуна. Французри чпин сенгерар жуьрэтлувилелди хуьзвай. Няни хьана. Суворова союзникрин Ферстеран ва Швейковскийдин дивизияр акадарна ва кьилин гьужум авун патал гьазурна. Краян ва Меласан полкари къерехрихъай гьужум авун герек тир. Чеб аватнавай гьалдиз къимет гайила, французрин командующий Мороди кьулухъ чIугун чеб патал дуьз рехъ тирди кьатIана.

Са сятдилай Нови урусри кьуна. Фран­цузар Риаско дередиз катна. Икьван­ гагьди уьтквемвилелди женг чIугур французрик  кичI, гъалаба акатна. Аскеррикай гьар сад вичин кьил хуьдай, кьиникьикай къутармиш жедай уламрихъ къекъвез башламишна. Урусри французрин хер хьанвай генералар Периньон, Колли ва Груш есирда кьуна. Катиз агакьай аскерар Гави шегьерда кIватI хъхьана. Къизгъин женгерри ва чимивили гьелекнавай союзникрин частари явашдиз абурун гуьгъуьниз гьерекатзавай. Виняй тапшуругъ атайла, абур кьулухъ элкъвена.

И женгера французрин кьилин командующий, 4 генерал, 1500 аскер телеф, 5000 касдал хирер хьана, 3000 кас есирда гьатна. Союзникрин гъиле 37 туп, гзаф кьадарда яракьар, пайдахар гьатна. Союзникрин аскеррикай 1800 кас хкатна, 5200 аскердал хирер хьана.

Урусринни французрин арада нубатдин дявеяр 1800-йисан сифте кьилера фена. Пачагьлугъдал Наполеона ве­гьена ва и дяведин эхирни французар патал гьихьтинди хьанатIа, вири дуьнья­диз малум я.

Хийир Эмиров