Илимрин тарихда  ахьтин алимар гьалтда хьи, абурун тIва­рар асирра, цавун экуь гъетер хьиз, несилриз ишигъ гуз, амукьда. Ихьтин кьисметдин инсанрикай сад илимрин доктор, Дагъустандин языкознанидин бинеяр арадал гъайибурукай сад тир чIехи алим, рикIелай садрани тефир лезги хва Мегьамед  Мегьамедович  Гьажиев  я.

Дагъустандин ва вири Кавказдин илимдик алимди-къагьриманди  кутунвай пай гекъигун авачирди я. Ада, сад лагьай­ди яз, чи чIалан синтаксисдай ва маса хилерайни чIалан бинеяр лап дериндай ахтармишна…

М.М.Гьажиев Дагъустандин тарихда чи чкадин чIаларин илимдин бинеяр арадал гъайи зурба ксарин жергеда ава (М.-С.Ж. ­Саидов, Ш.И.Микаилов авар чIалай, С.Н. ­Абдуллаев дарги чIалай, Г.Б.Муркелин­ский — лак чIалай, Т.Ш.Шалбузов — таба­саран чIалай ва масабур). Абурулай гуьгъуьниз 50-80-йисара алимрин цIийи несилар арадал атана: У.А.Мейланова, Б.Б.Талибов, И.Х.Абдуллаев, С.М.Гьаса­но­ва, З.Г.Абдуллаев, Я.Г.Сулейманов ва масабур.

Мегьамед Гьажиеван биография девлетлуди ва гьакьван итижлудини я. Ам Куьре округдин Мегьарамдхуьре  вичихъ таъминвал авай ва савадлу хизанда дидедиз хьана. Гьеле аял чIавалай Мегьамеда вич дерин кьатIунар авай, лагьай гаф ва акур затI яргъалди рикIел аламукьдай, еке мумкинвилер авай аял тирди къалурзавай. Сифтегьан чирвилер ада вичин бубадивай Мегьарамдхуьруьн мискIинда къачуна. Ахпа Алкьвадрал ва Кьасумхуьрел кIелна. Адаз чирвилер гайи муаллимрик ахцегьви  Гьасан-эфенди,  миграгъви Рашид-эфенди, худатви Абдуллагь-эфен­­ди ва а девирдин нуфузлу маса алимар ква. Мегьамедаз лап хъсандиз араб ва азербайжан чIаларни чир хьана.

1920-йисуз ам Дербентда муаллимрин курсариз гьахьна. Абур акьалтIа­рай­далай кьулухъ Мегьарамдхуьре школадин муаллимвал ва заведующийвал авуна. ИкI башламишай чирвилеринни илимдин кIва­лах яргъалди давам хьана. Несилризни чирвилер гана, вичини чирвилер къачуна.

1934-йисуз ам Дагъустандин пединститутдиз гьахьна. 1936-йисуз анаг акьал­тIарна. И чIавуз Мегьамед Мегьамедовичаз араб ва азербайжан чIаларихъ галаз санал лап хъсандиз урус ва табасаран чIаларни чизвай. 34 йисав агакьайла, адахъ чIехи хизанни хьанвай (4 хва).

Пединститут акьалтIарайдалай кьулухъ Мегьамед Мегьамедовича Дагъустандин милли культурайрин илимдинни ахтармишунрин институтда кIвалахна. Гьа и чIавуз ада лезги чIал илимдин рекьелди ахтармишунин кIвалах башламишна. Сифтедай урус чIалай лезги чIалаз жуьреба-жуьре учебникар ва газетрин макъалаяр таржума ийиз хьана. Акуна хьи, чIалан жигьетдай чирвилер бес кьадардинбур туш. Илимдал машгъул хьун патал мадни кIелна кIанзавай. ИкI, ам 1936-йисуз Москвадиз фена ва аспирантурадик экечIна. Ина ада гьа девирдин Кавказдин ва Ирандин чIаларай тIвар-ван авай пешекар Л.И.Жиркован гъилик кIелна ва илимдин кIвалахни кхьена. М.Гьажиеван диссертация лезги чIалан синтаксисдиз  талукьди тир. Же­гьил алимди аспирантура вахтундилайни вилик ва агалкьунралди, кандидатвилин диссертация хуьналди акьалтIарна. Гила ада Махачкъалада, ИЯЛИ-да, Дагъустандин чIа­ла­рин сектордин заведующийвиле кIвалах­зава. И чIавалай алим илимдин генани де­рин сирер ахтармишунив эгечIна. Лезги чIа­лай ада кьиле тухвай ахтармишунар вири Кавказдин чIаларин илимда гьа­кьван важиблубур ва деринбур яз гьисабзава.

1939-йисалай 1960-йисалди синтаксисдай школаяр патал чапдай акъудай  лезги чIалан вири учебникар кхьейди алим М.М.Гьажиев я.

Кьве томдикай ибарат (“Лезги чIалан синтаксис. 1-пай. Простой предложение”, Махачкъала, 1954-йис ва “Лезги чIалан синтаксис. 2-пай. Сложный предложение”) монографияр кхьиналди, алимди кандидатвилин ва докторвилин диссертацияр хвена. Гилалдини абурухъ са жизвини агъузариз тежедай метлеб ава. Илимдин и кIвалахри Мегьамед Гьажиев XХ асирдин машгьур лингвистар тир А.А.Шахматован, А.М.Пешковскийдин, В.В.Виноградован, В.А.Богородицкийдин ва масабурун жергеда туна.

А кIвалахриз алимар тир Л.И.Жиркова ва Е.А.Бокарева виниз тир къимет гана. Л.И.Жиркова кхьейвал, “М.М.Гьажиеван кIвалахри илимдив лезги чIалан синтаксисдай, кьилди къа­чур­тIа, простой ва сложный предложенийрикай  тамам тир делилар агакьарнава. Алимди лезги чIа­лан илимдик кутур пай тIвар-ван авай али­мар тир Шахматова, Пешковскийди, Овсянико-Куликовскийди урус чIалан  илим­дик кутур хьтин паюнив гекъигиз жеда”.

РАН-дин ДНЦ-дин ИЯЛИ-да кIвалах­завай йисара Мегьамед Мегьамедович Гьажиевак, синтаксисди хьиз, лексикологиядин ва лексикографиядин месэлайрини кьетIен къалабулух кутазвай. Вучиз ла­­гьайтIа, лезги чIалан илимда а месэла­яр гьеле къарагъарнавачир. Алимдин фи­ки­рар ва алакьунар ада жуьреба-жуьре йисара чапдай акъуднавай гзаф кIвалах­рай ачухдиз аквазва. Лезги чIалан илимда ада саки вири хилера сад лагьайди яз ка­мар къачуна. Ам лезги чIалан орфографиядин  сад лагьай словардин, терминологиядин сад лагьай словардин, школа патал урус ва лезги чIаларин сад лагьай, урус ва лезги чIаларин чIехи словардин, лезги чIаланни урус чIалан словардинни соавторни я.

Икьван кIвалахар садалай алакьун тажуб жедай кар я. Месела, вичин вахтун­да французрин писатель ва алим Жорж Скалигера кхьенай: “Тахсирлу хьайи­даз  жаза гун ва я зулумар авун, ам ка­торгадин кIвалахрал ракъурунни герек туш. Ихьтин крарин чкадал тахсиркар лексикадай кхьинрал машгъуларайтIа, хъсан я. Вучиз­ лагьайтIа, и кIвалахда вири жуьрейрин азабарни тIарвилер ава”.

1950-йисуз СССР-дин илимрин  Академиядай анин илимдин кьилин къуллугъчи, лексиколог А.Бабкин, Махачкъаладиз атайла, Мегьамед Мегьамедовича чапдай акъуднавай “Урус ва лезги чIа­л­арин словарь” акурла, тажуб хьана амукьнай. Ихьтин ктаб са касди туькIуь­райди я лагьайла, ам инанмиш жезвачир. Ихьтин кар анжах ганнибалистрилай, яни чпи-чпиз инсаф тийирбурулай алакьдай кIва­лах я. А чIавуз чIехи алимди Мегьамед Гьажиеван гьакъиндай “Дагъустандин правда” газетда чIехи макъала кхьенай.

Алатай асирдин 50-йисара Дагъустандин алимар чкадин диалектар (нугъатар)  чирунив, ахтармишунив эгечIнавай.  Гуржийрин машгьур алим А.С.Чикобавади лагьайвал, халкьдин чIал дериндай ахтармишнава анжах адан диалектарни ­дериндай ахтармишайдалай кьулухъ лугьуз жеда. Диалектар ахтармишунин рекье авай гьар са кас гьисабна куьтягь тежедай кьван четинвилерал расалмиш жезвайди я. Гзаф хуьрер, рекьер ада гагь-гагь яхдизни кIвачелай авун лазим я.  Фейи-фейи чкада чIал чидай инсанарни­ акун герек я. Ихьтин четин везифа М.М.Гьажиева лап уьтквемдиз кьилиз акъуд­на. Ада, КцIар, Худат ва Къуба районрин гзаф хуьрера къекъвез, гьакьван важиблу материал кIватIна. Хейлин затIар, гьеле гилалдини чап тавуна, архивра хуьз­ма. “Лезги чIалан Къубадин диалект” тIвар алай кIвалах лап и мукьвара профессор А.Г. Гуьлмегьамедова гьазурна ва 1997-йисуз чапдай акъудна. Лезги чIалан диалектар чирзавай кас яз, заз и ктабди кье­тIендиз таъсирна, куьмекни гайидал шак алач.

М.М.Гьажиев чIалан зурба алим хьиз, хъсан шаирни тир. И кар къенин аямдин несилриз ерли чидач. Амма чна чи аял вахтара сифтегьан классрин учебникрай Мегьамед Гьажиеван хейлин шиирар хуралай чирайди я. Гьайиф хьи, а ирс, гилалдини кьилди чапдай акъудна, несилрив агакьарнавач.

Мегьамед Мегьамедович  гзаф терефрин филолог тир. Ам литературоведенидин месэлайрални машгъул хьайиди малум я. И жигьетдай ада сифте яз Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран уьмуьрдикай ва яратмишунрикай кхьей макъалаяр тIвар кьуниз лайихлу я.

Мегьамед Мегьамедович хъсан фольклористни тир. Чи архивра ада кIватIай лезги манийрин 103 дафтар, лезги махарин машинкадай янавай 32 чар, лезги махаринни къемедайрин машинкадай янавай 66 чар ва хейлин маса материалар ама.

М.М.Гьажиев  лап хъсан таржумачини тир. Лезги кIелзавайбур ада лап вини дережада аваз лезги чIалаз элкъуьрнавай машгьур классикар тир А.С.Пушкинан, И.С.Тургеневан, Л.Н.Толстоян, А.П. Чехован, А.М.Горькийдин ва масабурун эсеррихъ галаз танишарна.

Лап чIехи кIвалах Мегьамед Мегьамедовичан, винидихъни къейднавайвал, мектебар патал учебникар ва учебный пособи­яр, программаяр гьазурунихъ галаз ала­къа­лу я. Адан уьмуьрда чапдай акъудай ихьтин кIвалахрин кьадар саки вишев агакьзава. Алимвилин 20 йисан уьмуьрда икьван­ учебникар ва маса ктабар кхьей, майдандиз акъудай маса алим кас чаз малум туш.

Са шумуд гаф Мегьамед Мегьамедовичан инсанвилин къилихрикайни, хизандикайни талгьана жедач. Алай аямдин мукьва-кьилийрини, ам чидайбуруни ри­кIел хкизвайвал, Мегьамед Мегьамедович, уьмуьрда вичихъ гьакьван еке бажарагъ, чирвилер, алакьунар аваз, кIусни дамах къачун тавур, гьакьван вичи маса ксариз куьмекар гайи, зайифдан гъил кьаз гьазур инсан тир. Адан гъилик хейлин же­гьил алимар чIехи хьана. Абурун жергеда Дагъустандин тIвар-ван авай алимар У.А.Мейланова, З.Г.Абдулаев, Б.Г.Ханмегьамедов, З.М.Мегьамедбегова, Т.Е.Гуда­ва­, А.А.Магометов, О.И.Кахадзе, Е.Ф. ­Джей­ранишвили ва масабур ава.

Алимдин хизанда 4 хва чIехи хьана, 4 хтулни авай. ЧIехи хва Шагьабудина Бакуда нафтIадинни химиядин институт акьалтIарна. 1945-йисуз ам дяведа телеф хьана. Кьвед лагьай хва Фахрудин агроном тир. Камала нефтяникдин пеше хкяна. Ада хейлин йисара “Коммунист” газетда переводчиквилени кIвалахна. Эхиримжи йисара ам Дагнефтдиз хъфена.

Кьуд лагьай хва Жалал инженер тир. Эхирдай адакай таксопаркдин начальник хьана.

Алимдихъ мурадар гзаф авай, хъийидай крарни вилик тIимил кумачир. Амма залум уьзуьрди ам 1958-йисан 20-мартдиз чавай къакъудна.

Алим чи арада амач лугьун, белки, къе дуьз жедач. ГьикI хьи, чав адан зурба ирс гу­ма. Тек са “Урус ва лезги чIаларин сло­варь”­ хьтин зурба ядигар къачуртIани, ам алимди лезги халкьдиз вичин патай тунвай­ ва вичизни эцигнавай зурба памятник хьиз я.

Фаида Гъаниева,
филологиядин илимрин доктор,
РД-дин илимдин лайихлу деятель