Милли чIал, эдебият, меденият хуьнин ва еримлу авунин карда мектебра хайи чIаланни эдебиятдин тарсар гузвай муаллимри важиблу роль къугъвазва. Чахъ руьгьдин ивиррив къадирлувилелди эгечIзавай, мектебра гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай савадлу пешекарар авачизни туш. Бязибуру чпин пешедин мажбурнамаяр тамамарунилай гъейри, илимдизни кьетIен фикир гузва.
Месела, лезги чIалай ва литературадай методикадин пособияр, планар кхьизва, жуьреба-жуьре гафарганар арадал гъизва, чIалан кар алай месэлайрай илимдин макъалаяр чапзава. Гьахьтинбурукай яз Мегьарамдхуьруьн М.Гьажиеван тIварунихъ галай мектебдин муаллим Фахрудин Насрединован, Мегьарамдхуьруьн райондин Муьгъверганрин хуьряй тир Абдулашим Гьажимурадован, къалажухви Куругъли Ферзалиеван, Кьурагьрин, ЦIийи Фригърин мектебрин муаллимрин — Абдула Самедованни Абдул Ашурагъаеван, Сулейман-Стальский райондин Герейханован хуьруьн юкьван мектебдин муаллимрин — Шамсудин Магьамдарованни Сегьерханум Османовадин, ЦIийи Къурушрин хуьруьн юкьван мектебдин муаллим Гьажи Къазиеван ва масабурун тIварар кьаз жеда. Шад жедай кар ам я хьи, абурун жергеяр къвердавай къалин жезва.
Алатай йисуз профессор Шайдабег Мирзоевахъ галаз санал 8-классда лезги литературадин тарсар тухуниз талукь пособие чапдай акъуднавай Сулейман-Стальский райондин Испикрин мектебдин муаллим, шаир ва журналист Марсель Ризаева вични лезги чIаланни литературадин месэлайрин гъавурда авай хъсан муаллим-методист тирди субутнава.
Пособидикай рахадайла, филологиядин илимрин кандидат, доцент Нариман Абдулмуталибова адан кьилин кьетIенвал къейднава: “Пособида методикадин рекьяй ганвай меслятрин, насигьатрин кьилин лайихлувал адакай ибарат я хьи, абур алай аямдин илимдинни методикадин цIийи истемишунар, кIвенкIвечи муаллимрин — республикадин умуми образованидин мектебрин литературоведрин (А.М.Баламирзоева, А.Г.Гьажимурадов, Г.А.Межидова, С.Р.Османова, Ф.Н.Насрединов ва мсб.) чешнелу тежриба дикъетдалди чирунин, ахтармишунин бинедаллаз туькIуьрнава…”.
Чна гьисабзавайвал, алимдин фикир керчекди я. Гьакъикъатдани, пособида ганвай методикадин меслятар алай аямдин образованидин истемишунриз жаваб гузвайбур, технологиядин жигьетдай арадал атанвай цIийивилер фикирда кьуна туькIуьрнавайбур я. Авторри 8-классда лезги литературадин тарсар гузвай муаллимри менфят къачуна кIанзавай методикадин къайдайрикай, амалрикай, технологийрикай, аялрив эгечIдай тегьеррикай, абуруз чирвилерни тербия гунин карда менфят къачуз жедай хейлин хийирлу рекьерикай малуматар ганва.
Пособида къейднавайвал, 8-классда лезги литературадин тарсар гузвай муаллимрин хиве иллаки еке жавабдарвал гьатзава, гьикI лагьайтIа и вахтунда аялрин бейнида литературадин образованидин (чирвилерин) бинеяр эцигзава. Абур мягькембур хьун патал муаллимри тарсара цIийи технологияр ишлемишунихъ галаз санал, аялрин фагьум-фикир, кьатIунар, зигьин гегьеншаруниз, абуруз ахлакьдин, ватанпересвилин, инсанвилин тербия гуниз, классдилай къеце тухудай кIвалахдиз ва маса месэлайриз кьетIен фикир гана кIанда. Къейд ийин: пособида классдилай къеце тухудай кIвалахдикай, гьакIни литературадин, чIалан, тарихдин, географиядин, культурадин алакъайрикай, кхьинрин чIал гегьеншарунин рекьер-хуьлерикай, тарсара аялрин гьерекатрикай, адетдин ва техникадин такьатар ишлемишуникай хейлин малуматар гьатнава.
Пособие гьазурдайла, авторри Агьед Агъаеван, Къурбан Акимован, Гьажи Гашарован, Фируза Вагьабовадин, Ражидин Гьайдарован ва маса алимрин кIвалахрикай менфят къачунва. Илимдинни методикадин къайдайрал, амалрал, технологийрал, кIвенкIвечи тежрибадал, ахтармишунрал, ФГОС-дин истемишунрал бинеламиш хьана туькIуьрнавай и ктаб 8-классда лезги литературадин тарсар гузвай муаллимар патал куьмекчи я.
Лагьана кIанда, лайихлувилерихъ галаз санал ктабда бязи гъалатIар (орфографиядинни пунктуациядин — 6,9,13,14, 15… — чинар), ибараяр тикрар жезвай дуьшуьшар (…хайи литература, аял чIавалай эгечIна, кIелна, рикIел хвена, лазим чкадал тикрарна, менфят хкудна, чирна ва вири уьмуьрда менфят хкудна кIанда… 10-чин…), гафар лазим чкайрал ишлемиш тавунвай предложенияр (…магьир къелемдин устадар тир… къелемар магьирбур жедайди туш! — автор) гьалтзава.
“Тарсар тухунин къайда (методика)” разделда пособидин авторри къейднавай са делил, чи фикирдалди, гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайди я: “…Мектебрин библиотекайра чи халкьдин магьир къелемдин устадар тир шаирринни зарийрин (Арбен Къардаш, Зульфикъар Къафланов, Фейзудин Нагъиев, Сажидин Саидгьасанов, Абидин Камилов, Эйваз Гуьлалиев ва мсб.) цIийи ктабар, гьадалайни гъейри лезги литературадин классикрин (Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман, Алибег Фатахов, Къияс Меджидов, Меджид Гьажиев, Расим Гьажи, Гьаким Къурбан ва мсб.) лап кьитдаказ гьалтзава…”. Сад лагьайди, предложение стилистикадин жигьетдай тамамди хьанвач. Кьвед лагьайди, “шаирринни зарийрин” кьве гафни вучиз ишлемишнаватIа, кьил акъатзавач. Пуд лагьайди, (авторрин захавиляй!) лезги литературадин классикрин кьадар артух хьанва. Мадни, “Меджидов”, “Меджид” тIварара, лезги чIалал кхьидайла, “е” гьарфунилай кьулухъ къвезвай “д” гьарф гадарзава. Ктабда гьалтзавай маса нукьсанрини пособидин редактордин везифаяр тамамарнавайди кIвалахдив са артух рикI гвачиз эгечIнавайдан гьакъиндай шагьидвалзава.
Мегьамед Ибрагьимов
