«Лезги-урус гафарган»-дикай бязи фикирар (1-пай)

Мукьвара чи гъиле профессор Къурбан Халикьович Акимован “Мавел” чапханада акъуднавай “Лезги-урус­ га­­­­фарган” ктаб гьатна. ЦIийи словарь акъатзавайдакай виликамаз газетрай, чкадин телевиденидай малуматар ганай, ам подписка авун теклифнай. Лагьана кIан­­­да, Къурбан Акимов алай­ де­­вирда чIе­хи алим, 11 романдин, лез­ги учебникрин, программайрин ва вишералди илимдин макъалайринни публицистикадин эсеррин автор яз, вирибуруз сейли я. Адаз халкьдин патай авай гьуьрметни гъве­чIиди туш. Чи истеклу алим гьакI­­ни чIа­лан месэлаяр ахтармишунивни мукьувай эгечI­на­ва. Им анжах тебрикна кIанзавай кIвалах я.

Кьилди са касди словарь кхьин, чапдай акъудун акьван асант кIва­лах туширдини виридаз чизва. Лугьун лазим я хьи, вири патарихъай тафаватлу тир, чIалан илимдин истемишунар бинеда аваз туь­кIуьр­навай цIийи словарь кIел­завайбуру фадлай гуьзлемишзавай. Амма, гьайиф хьи, гъиле авай ктабдин патахъай хийирдин, тарифдин келимаяр гзаф лугьуз жедач. Авторди ам тади авуна акъуднавай хьтинди я. КIватIнавай кьван делилар, материалар тартибда авач, ктабдин ерини акьван тарифдинди хьанач.

Зегьмет, гьахъ лугьун, бегьем чIу­­­гунва. Анжах адак, илимдин кIва­­­лахдик хьиз, умуд кутаз жедач. Терсина, чи кьатIунрай, илимдиз, ватанпересвилиз, садвилиз зиян гуда. Гзаф месэлаяр какадарнава, чIал харчи авунва. Пешекарвилелди эгечI тавунвайвиляй и ктабдин судур ва нетижаяр дуьзбур жедач.

Жавабдарвал рецензентрин хивени ава. Абуру кхьенвай, ганвай рецензийрихъ галаз таниш жедай мумкинвал хьанайтIа, пис тушир. Гьайиф харжнавай кьван пулдин такьатар, кхьин патал серфнавай йикъар-йифер…

“Сифте гафуна” авторди ктабдикай гьикI менфят къачудатIа, ана авай цIийивилерикай куьрелди кхьенва.

Дугъриданни, гафаргандин материалриз килигайла, ана лексикадин жуьреба-жуьре къатариз кье­тIендиз фикир ганвайди хьиз аквазва. Гзаф гафар кIватIнава, ина гьакI­ни алатай словарра авачир бязи гафар гьатнава. Нугъатдин гафарни тIимил туш. Им кьабулиз жедай хъсан месэла я, амма абур къачунвай нугъат къалурнавайтIа, хъсан ва дуьз тир. Нугъатдин гафар гудайлани, абур литературный чIала авачирбур ва я маса чIаларай къачунвайбурун эвезар тиртIа, кIелза­вай­буру лап хушдаказ кьабулдай. Амма вири галай-галайвал…

Эвелни-эвел ктабда гафар, гафарин макъалаяр гунин къайдайри чпел фикир желбзава. Месела, ге­къи­гин, ав гафунин макъала: “ав 1 — да, ав 2 — охота, ав 3 — вой волка, ав 4 — лай собаки, ав 5 — добыча охотника, ав 6 — громкий плач”  (9 ч.). И къайдада гафарин макъалаяр гун илимдин кIвалахдин саягъ туш. Им, авторди вичин ктабдиз тIвар ганвайвал, гафарган хьанва, словарь ваъ.

Авторди кхьизвайвал, “Чи “гафарганда” 27500-далай гзаф гафар ва ибараяр ава. Абурукай 2000 кьван араб, фарс, туьрк ва маса чIа­ларай атанвай гафар я” (4 ч.). Амма ктабдиз гузвай аннотацияда “Къ.Х. Акимован “Лезги-урус гафарганда” лезги чIалан 25500-далай гзаф дибдин гафар ва ибараяр гьатнава” кхьенва. КIелзавайди, гьи келима дуьзди я, гьим туш лугьуз, фикирлу жезва. Аквадай гьалда, автор ихьтин месэлайрив дикъет тагана эгечIнава, словарь акъудиз гьерекат акатунин себеб вуч ятIа лугьуз хьун четин я.

“Сифте гафуна” къейднавай са шумуд келимади мадни чпел фикир желбзава, гекъ.: “Чун жуван дидедин чIалав, ам вири лезги халкьдин пак ивир ва алат яз гьисабна, нугъатриз пайи-паяр тавуна, эгечI­нава: гьар са шегьерда-хуьре-кIва-ле лезги рахазвай чIал — чи халкьдин чIалан тIебии пай, хел я; абур чи газетрани журналра, гафарганрани учебникра хьун лазим я” (3 ч.). Ва гьакI­ни: “Лезги-урус гафарган” сифте яз акъатзава” (5 ч.). И келимайралди авторди икьван чIавал­ди кхьей илимдин кIва­лахрилай вирибурулай цIар чIу­гун­ва.

Ктабдин гьа и паюна авторди словарь орфоэпиядин гафарган хьиз гьисабун, кьабулун теклифзава: “Лезги чIалан орфоэпиядин гафарган сифте яз акъатзава”. Ва гуьгъуьнлай: “Куь гъиле, гьуьрметлу кIелза­вай­ди, — кхьизва ада, — авайди сифте яз туь­кIуьрна­вай лезги чIалан орфоэпиядин кIватIал я. (Лезги чIалан гафар дуьз кхьидайвал къалурнавай орфоэпиядин словарар агъадихъ ганвай сиягьдик ква)” (3 ч.).

И кардални разивал къалуриз жедач. Гафар ва ибараяр “халкь рахадайвал кхьин” — им орфоэпия туш. Орфоэпиядин словарда литературный чIалан гафар, лексикадин уьлчмеяр сивяй акъудун илимда кьабулнавай къайдайрал амал авуна гузвайди я. И месэлайрайни лезги чIалан илимдиз тайин тир тежриба ава.

Гужлу ва зайиф сесер гьарфаралди чара авуна лугьуз, им “орфоэпиядин кIватIал” хьиз эсиллагь кьабулиз жедач. Ина неинки сесерин зайифвилиз-гужлувилиз килигна чара жезвай омографар тир, месела, кар [кк] — кар, кул [кк] — кул ва гьатта ихьтин сесер чара ийизвай уьлчмеяр транскрипцияда аваз ва абурун манаяр ачухарзавай ремаркаярни галаз гана кIанзавайди тир. Аффрикатаяр тир [дж] ва [дз] сесер квай гафаризни транскрипция авуна кIандай. Гафар сивяй акъудунин къайдаяр фикирда кьуртIа, вири пIузарламиш хьанвай ачух тушир сесер кьетIен лишанралди къалурун, яргъал чIугвадай ачух сесер, нерин тах акатнавай сесер (назализация) ва икI мад кьетIен саягъда гун чарасуз тир. Ударениярни саки эцигнавач. Гьатта ударенидал чара жезвай гафарани ударенидин лишан къалурзавач, сад-кьве уьлчме квачиз. Кьвед лагьай слогдал (гьуьже) ударение ават тийизвай гафар ударение эцигна гун, хкис хьанвай слог къалурна гун, лишанламишун лазим тир. Сес, кьилдинвал аваз хьайитIа, кьуд пипIен [] скобкайрани гун чарасуз тир. Илимдин и месэлаяр авторди гьисаба кьунвач. Орфоэпиядин словарриз талукь тир маса къайдаярни ина кардик кутунвач.

Гьатта эвелдай словардин къурулушдикай рахадайла, адан гъавурда акьун патал и жуьредин меслятар вири “Сифте гафуна” гун лазим тир.

Технический жигьетдайни кIел­завайбур гъавурда акьадайвал мах­сус лишанар ишлемишун гъиле­ авай гафаргандиз кутугнавай, ам­ма, гьайиф хьи, авторди абурукайни лазим къайдада менфят къачунвач.

Гафар, авторди гьа вичи ганвай саягъдиз фикир гайилани, дуьз къалурнавач. ГъалатIарни квачиз туш. Месела, чини “фарфор” авторди ччини хьиз гузва, терсина ам чини хьиз кхьин лазим я, вучиз лагьайтIа [ч] сес зайифди я.

Гекъигин гьакIни ихьтин гафунин макъала: “ццуквар (чуквар) — новорожденный ребенок” (333 ч.). Сад лагьайди, и манада ам гун дуьз туш. Урусдалди адан кьилин мана “пеленки” я. Кьвед лагьайди, [ц] сес гужлуди туш, и гафуна гужлуди пIузарламиш хьанвай [кко] сес я. Гьамни, винидихъ къейд авурвал, махсус лишанралди къалурна кIандай. Орфоэпиядин словарь хьайила, и гаф вич ва пIузарламиш хьанвай сесни транскрипцияда гун лазим тушни?! Веревирд ийизвай гафунин макъала икI ганайтIа жедай: цуквар [цуккоар] (только во мн.ч.) диал. (ахт.) пелёнки.

Агъадихъ къалурнавай гафарин макъалаярни дуьз ганвач, гекъ.: сеперар — ругань (261 ч.), дуьзди сепперар я; питик — талисман (235 ч.), ина т гьарфуни къалурзавай сес гужлуди я ва сад лагьай слогда авай ачух сес зайиф жезва, гекъ.: питик  [п(и)ттик] 1)  рел. амулет 2) диал. борода (у петуха). Ге­къиг гьакIни гафарганда чIурукIа ганвай: йакк — мясо, ччавуш — глашатай, ччешме — источник, ччайка — чайка, ччай — чай ва мсб.

Гафунин эвел кьиле авай гужлу сес кьве тахан гьарфуналди къалурайла, ам юкьва авайла, къалур тавунин себеб вуч ятIа, гъавурда акьазвач. Гекъ.: алапехъ, алпаб, алтадун, аскер, ахпа, ахта, ацун ва хейлин масабур. Ина чпикай цIар чIугунвай гьарфари гужлу сесер къалурзавайди я, яни дуьз жедай алаппехъ кхьин ва икI мад.

Гьа са вахтунда эхиримжи гаф ва адан манаяр гунин тегьердини вичел фикир желбзава. Вучиз ятIани ам кьве сеферда гузва, кьве чкадални гьар жуьре, гекъ.: “Алапехъ 1. — ангел Солнца, алапехъ 2. — персонаж ритуала” (18 ч.) ва “Алапехъ 1. — божество, алапехъ 2. — персонаж обычаев” (20 ч.).

Винидихъ лагьай месэлаяр орфографиядихъ галазни алакъалу я.

Ина урус чIалай кьабулнавай гафар гузвай къайдайрини чпел фикир желбзава, гекъигин: абйум — объем, алкагулик — алкаголик, алуй — алоэ, алкIаш — алкаш, андатра — ондатра, анкет — анкета, антена — антенна, анталуги — антология, апагей — верхняя точка, апераци — операция, апелсин — апельсин, аперета — оперетта, апределени — определение, апрел — апрель, аптекар — аптекарь, аригинал — оригинал, артилери — артиллерия, арфаэпи — орфоэпия, атчут — отчет, аудитури — аудитория, арфаграфи — орфография, африкан — африканец, батаник — ботаника, баталйун —  батальон, билиард — бильярд, бугъалтер — тамада, вилис —   легковая машина, глагул   — глагол, гварда — гвардия, йугурт — югурт, йуд — йод, йулка — елка, ппарахутI — пароход, ппарашукI — парашок, сталавуй — столовая, старуста — староста, сепаратур — сепаратор ва икI мад.

“О” гьарфунилай гатIунзавай ва ам квай гафар и гафарганда ерли авач. Урус чIалай атай [о] сесини къалурзавай о гьарфунин ериндал а, у графемаяр ишлемишнава.

Лезги кIалуб кьунвай ва вирида, гьам Урусатда, гьам Азербайжанда, нугъатризни яшдиз килиг тавуна, сад хьиз ишлемишзавай ucmикlан хьтин гафар гьа лугьузвай тегьерда кхьейтIа жеда. Лезгийрикай “стакан” лугьудай ксар лап тIимил гьалтда. Идакди чна чи чIа­лан везинлувал ва хсусивал хуьда, эсеррин сеслувални хкажда. Гьавиляй щетка, пальто, шофер, пьян, балкон, баллон, ведро, поднос, машина ва ихьтин маса га­фарин ериндал лезгийри ишлемишзавай шутка, палту, шофир, пиян, балхун, балун, бедре, nlamlнyc, машин орфографияда къайдаламишун хъсан ва дуьз кIвалах яз чазни аквазва. Абур чIа­лакай хкатнани аквадач. Амма батаника-дин ериндал батаник, милица идара “милиция”, култур “культура” ва икI мад (килиг винидихъ къалурнавай гафар) кхьин чIехи ягъалмишвал я.

И къайдадин теклифар малумарун патал кьетIен делилар хьун лазим я, автордихъ абур хьунни мумкин туш. Абур бажагьат халкьдини кьабулда.

Къейд ийиз кIанзава хьи, кхьинра чна орфографиядин къайдайрал кIевелай амал авуна кIанда. Им къанун-къайда я, виридан пак тир буржи я. Эгер и кIвалах чна кIеве­лай аннамиш тавуртIа, чи кхьинар са чIавузни, кIалубда гьатна, къайдаламиш жедач. Эвелни-эвел чна чIал хуьн патал гьа кардиз фикир гана кIанда ва вирибурувай истемишна кIанда. Идалай алава, ихьтин амалралди чавай акьалтзавай несилдал чIал агакьа­риз жедач, акси яз, ам абуруз та­кIан жеда.

Урус гафарикай рахайтIа, ав­тор­ди вичи-вичиз туькIуьрнавай “ажайиб” гафарни гузва: вудка­мицин — водка, кьурналист — тупой журналист  (175 ч.),  чIурна­лист — неграмотный журналист (363 ч.).

Гьа са вахтунда урус чIалай кьабулнавай парашют ва мсб. и гафарганда ганвач.

Муькуь патахъай, урус чIалан “ттарарам скандал” (276 ч.), кайф 1 — удовольствие, кайф 2 — приятный отдых (120 ч.) ва икI маса гафар ина къалуруни, хъуьтуьлдиз ла­гьай­тIа, лап тажуб ийизва. Абур “дибдин” гафар туш ва и гафарин манаяр къалурзавай гафар, эвезар чахъ ава кьван?!

Гьайиф хьи, тажуб жедай, кьа­тIуниз четин тир месэлаяр ина кьадардилай артух ава.

Автор гьатта чIала къайда­ламиш хьанвай орфографиядин ­ме­сэлаярни цIийи цикIелай къа­рагъар хъийиз эгечIзава. ЧIалан илимда зурба гел тунвай чи тIвар-ван авай, чпихъ и рекье устадвал хьайи чIехи алимар, халисан пе­шекарар тир Гь.А. Гьажибегован, М.М. Гьажиеван, Р.И. Гьайдарован, У.А. Мейлановадин, Б.Б. Талибован, А.Г. Гуьл­­мегьамедован ва мсб. ­кIва­лахрин, ахтармишунрин теж­рибади къалурзавайвал, орфографиядин месэлаяр гьялун патал тади серенжемар, регьят рекьер жагъурун виже къведач. Гъилевай ктаб, гьайиф хьи, и жигьетдайни тади гьалдин къайдайралди та­фаватлу хьана. Гекъ., авторди гузвай чIуру теклифар: апайун  (пайун)  — делить (22 ч.), бейабур 1 — без достоинства; 2 — позор, векIегь — храбрый, йакк — мясо, йалун — бегать, йиг (йуг) 1 — молотьба, йиг 2 — ось, йурф — плечевая кость, йургъан — одеяло, йизун — двигаться, йургъа — конь-иноход, кьветхверар — близнецы, эхцегьви — ахтынец ва мсб.

(КьатI ама)

Нариман Абдулмуталибов, филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин доцент