Лезги мектебриз «Азбука» агакьзавач

2017-йисан август. Педагогикадин институтдай зенгзава хуьруьн муаллимдиз:  бес вун исятда иниз атана кIанзава. Акъата. Гуьзлемишзава.

Ана зун дидед чIаларин сектордин заведующийдизни вахтуналди директордин везифаяр тамамарзавай Гьамзат Жамалудиноваз герек хьанва.

Лугьузва хьи, алай аямдин дегишвилерихъ галаз алакъалу авуна, вуна сифте яз школадиз къвезвай лезги аялриз “Азбука” туькIуьр­на кIан­зава. Вахт тIимил я  — декабрдин  24-далди. Им вири республикадин вилик акъвазнавай месэлайрикай виридалайни важиблуди я. Вири чIаларал ахьтин цIийи ктабар акъудна кIанзава. Анжах лезги школайриз ам туькIуьр­дай кас жагъизвач. Месэла Москвадин ва чи республикадин Кьилин гуьзчивилик ква. Саки гьар юкъуз чавай хабар кьазва. Зазни лезги школаяр ктабар авачиз амукьна кIанза­вач. Ча­лай ас­лу вири мумкинвилерни хиве кьазва…

— Вири хъсан я, амма залай а кар и куьруь вахтунда алакьдач. За сифтегьан классра кIвалахзавач, я заз ана кIвалахдин системани эсиллагь чидач. А ктабдихъ галаз зи са алакъа­ни хьанач, авач. Хтулризни 1-класс­да кIелун патара кьисмет хьана. Квез герекдини зи гъилин ха­тIар ваъ, компьютердин вариант я. Адавни, гьикьван къе заз айиб ятIа­ни, зун таниш туш, я ам захъ авазни авач. Зун, квез аквазва, яшлу я. Хиве кьуна, ин­лай хъфин кьегьалвал туш. Ктабар аялрин гъиле хъсан­бур кIанда. А кардин терефдар зунни я. ГьакIни зун хуьре яшамиш жезва, кIвалахални ала, кIва­лени ялгъуз я. Агакьдач. Куьне ахьтин кас сифтегьан классра гьакъисагъвилелди кIвалахзавай тежрибалу муаллимрин арадай жагъура, за­ни, герек хьайитIа, завай жедай куьмекар адаз гуда, — лагьанай за.

Эхирни чун са меслятдал атана. Ктабдал кIвалахдай мумкинвал заз гун патал директорди чи райондиз образованидин управленидин начальникдиз зенгна. Школадин директордиз вичин къуллугъдин тIвару­ни­хъай чарни кхьена. Москвадизни лезги школайриз цIийи “Азбукадин” автор зун тирвилин ма­луматар рекье туна. Зун кIвалах­див эгечIна. Кардин важиблувал гьиссна. Аялрин гъилера авай ктабрихъ галаз таниш хьана. Чеш­не патал Россиядин маса халкьарин “Азбукаяр” жагъурна. Сифтегьан классра кIвалахзавай тежрибалу муаллимрихъ галаз жуван хайи хуьре ва райметодкабинетди меслят къалурай маса (Мегьарамдхуьруьн, Филерин, Бут-Къазмайрин) школайрани ихтилатар авуна.

Сентябрь. КIелунин йисан сифте йикъара винидихъ тIвар кьунвай институтдин дидед чIаларин сектордин илимдин къуллугъчийри — Хайбу­ла Вакиловани Жаклина Мейлановади саки гьар юкъуз зенгер ийиз, кIва­лах­дикай хабарарни кьаз хьана. Са сеферда директорди чун (зун хьтин, ма­са классриз, халкьариз учебникар туькIуьрза­вайбур мадни авай) санал кIватIна, кIвалах ни гьикI ийиз­ватIа, хабарар кьуна, суьгьбетарна.

За лагьана: “Лезги школайра лезги аялриз урус чIалал гузвай тарсарин кьадар лезги чIалал гузвайбурулай гзаф я. Урус алфавитда авай гьар­фарин кьадарни (33) лезги алфавитда авайбурулай (45) тIимил я. И гьалди чаз алфавитдин са-са гьарф урус тарсунилай вилик лезги тарсуна аялриз чирдай мумкинвал гузвач.  Илимда чирвал гунинни къачунин диб яз гьисабзавай принципдал-опереженидал (чизвайдалай чирзавайдал) —  амал авуна хъсан “Азбука” туь­кIуь­риз хьун мумкин туш. И принципдал бинеламиш яз туькIуьрнавай ктабрай кIелай чи аялрин са пай лезги гьарфар вири тийижирбур жезва. Гьарфар-сесер ава лезги чIала урус чIала эсиллагь авачирбур (гъ, гь, къ,кь, кI, пI, тI, уь, хъ, хь, цI, чI — 12), са чIа­­лан­бур муькуь чIаланбуруз тешпигьбур (й, м, н, р, з, с, т), мукьвавал авайбур (б, в, г, д), михьиз чаравал авайбур (к, п, т, ц, ч). Гьавиляй абур чирунивни чун масакIа эгечIна кIан­зава.

ЧIаларин месэладай декабрдиз кьиле фейи нубатдин пресс-конференциядал Владимир Путинани инанмишвилелди лагьана хьи, “необ­ходимо  обеспечить равные воз­можности для изучения родного ­языка” (“Российская Газета”, 2017, 15.12. 2-ч).

Тежрибадай аквазва хьи, лезги хизандай школадиз къвезвай аялдиз сифте лезги гьарфар, ахпа, абурув гекъигуналди, урус чIала авай гьахьтин гьарфар чирзава. Виликан ктабар гьакI туькIуьрнавай. Муаллимриз, урус чIала авачиз, лезги чIала авай 12 гьарф чирдай вахт тIимил жезва. Нетижада класс акьалтIарзавай аялриз лезги гьарфар вири чир жезвач.  Гь, хь, хъ, къ, кI, кь гьарфара ягъалмишви­лер жезва. Уьмуьрди тестикь­за­вай­вал, чIал инсандиз вич авай шар­тIари, гьалари, чкади чирзава. Ви­ни дережада аваз 2-чIал чириз кIан­за­вайдаз 1-чIал (дидед чIал) хъсандиз чиз ва я вичи чирзавай 2-чIалал рахазвайбурун арада яшамиш жезваз кIанда.

Чна чи аялриз сифте дидед (лезги), ахпа урус ва я  маса гьарфар чирун лазим я. И кар патал ча­расуз шартI школайра дидед чIал чируниз гузвай тарсарин кьадар садни зур сеферда хьайитIани урус чIалан тарсариз гузвай кьадардилай артухарун я. Чи школайра гьаф­теда 5 сеферда урус, пудра лезги чIалан тарсар ава. И 5 тарсуна чирзавай гьарфар сифте лезги тарсара чирайдалай кьулухъ урус тарсара чирна кIанзава. Гьа и гьафтеда 3 тарс гузвай, лезги чIалан тар­сара мадни урус чIала авачир 12 гьарф чирун истемишзава чи программайри.

Дидед чIал чирун патал сад хьтин мумкинвилер гана кIанда лугьуз­ва­тIани  Президентди, а мумкинвилер чахъ гьеле авач…

Сентябрдин эхиримжи йикъар. Физва зун жува ийизвай кIвалах къалуриз чи Педагогикадин институтдиз. Ди­ректор чкадал жагъанач. Дидед чIа­ларин сектордин заведующийди лагьана хьи, икI виже къведач. Ктабда­ хьун лазим тир шикилар урус гафаралди кхьин герек я, белки, урус художникдал ацалтайтIа. Генани, им гъилин вариант я кьван, бес “компью­тердин вариант кIан жеда” лагьаначирни? Ам чна Москвадиз рекье твазвайди я. Школадиз герек ктаб акъудун патал гьабурун разивал кIан­зава.

За гила вуч авун лазим я? Компьютерни кIвале ава. Вуганва директорди институтдай. Амма заз ам чирдай вахт, я кIвале адал кIвалах­дай маса  кас авач. Вилик “Азбука” ква. Ам агакьарна кIанзава. Гьадал кIва­лахун важиблу я. Вахт физва.

КIвалахзава…

2-вариант гваз хъфизва институтдиз. Директордин эмирдалди заз куьмекдиз эверна кIваляй гъизва чпин са къуллугъчи, табасаранви. Адани лугьузва хьи, вичиз лезги чIал чидач. Гьавиляй компьютердал кIва­тIун хиве кьаз жедач.

— Бес чна вучда? — фикирдик акатна директор.

— Куьмек кIан жеда, куьмек. Ктаб кьве касди туькIуьрдайвал ийида чна. Къе-пака жагъурда 2-касни. Ву­на гьеле гьарфарал къведалди ктабда вуч хьун лазим ятIа, гьам гьазура, — лагьа­на  дидед чIаларин сектордин заведующийди. Табасаранжува чпин школайриз туькIуьр­навай “Азбукадай” чешне яз гайи са шумуд чарни гваз хк­везва зун кIва­лиз. КIвалахзава. Ин­сти­тутдихъ галаз алакъа телефондай хуьзва.

— Куьмекни жагъана. Алим. Педуниверситетдай. Ада хиве кьунва. Вуна гьа ваз лагьайвал кIвалах ая! — хабар гузва заз зенгиналди.

Октябрь. Жува хъувур кIвалах гваз хъфизва зун институтдиз. Чкадал герек ксар тахьун себеб яз, ктабдин соавторни жагъун тавуна, жува авунвай кIвалахдин копия илимдин са къуллугъчидив туна, компьютердал кIватIиз  жедай  касни жагъурна, материал гьадавни вугана, зун кIва­лиз хтана.

Ноябрь. Нубатдин сеферда физ­ва Махачкъаладиз. Аквазва со­ав­торни — педуниверситетдин муаллим. Ада зи соавторвал (“Азбукадихъ” галаз жедай уртахвал) хиве кьунач. Вичиз закай хабар авач ла­гьа­на.

Институтда (цIийи директорди) вуна “Азбука” электронный вариантда чав вахтунда агакьарнач, гьавиляй вахъ галаз чи меслятни куьтягь хьанвайдай я. Автор масад же­да ла­гьана. Дидед чIаларин сектордин заведующий азарлу тир. Ада телефондай гайи жаваб цIийи директордин фикирдив кьазвачир. Ам вичин гафунал аламай.

Декабрь. Акъатзава и варзни.

Лезги школайриз 2018-йисуз цIийи “Азбука” агакьзавач. Кар ана ава хьи, 2018-йисалай школайра лазим ктабар анжах Россиядин образованидин Министерстводи акъуднавайбур ­кардик кутазва. Адан приказдалди (14.12.2009, № 729) ихтияр ганвайбур, маса идарайри акъуднавайбур — ваъ. Чи гъилера авай “Азбука” Смоленскда акъуднавайди я. Ингье гьа ихьтин гьалар ава.

Абдулашим Гьажимурадов, муьгъверганви