Тарихдай малум тирвал, Россиядин кьилдин пачагьлугъ тешкил жедалди алатай девирра адан аксина маса пачагьлугъри, ханлухри, княжествойри гзаф кьадар дявеяр кьиле тухвана.
Урусатдин чилел абур чапхунчивилин мурадар аваз къвезвай. ХIV асирда Урусатдин чилел Московский княжестводи къуватар кIватIна ва политикадин рекьяй вичин гужлувал артухаруник кьил кутуна. Ада вичин къвалав маса княжествоярни кIватIна. Гьелбетда, и кар эмир Мамаяз хуш хьанач. Нетижа яз 1380-йисан 8-сентябрдиз Москвадин князь Дмитрий Ивановичан гъилик кваз тупламишнавай урусрин сад авунвай кьушунринни Золотой ордадин эмир Мамаян чапхунчийрин арада Дон, Непрядва ва Красивая Меча вацIарин къваларив еке женг кьиле фена.
1374-йисуз Владимирдин княжествони гъилик квай Москвадин князь Дмитрий Ивановича Золотой ордадиз харж гун акъвазарна. Москвадин князди, Ярославлдин, Ростовдин, Суздалдин княжествоярни галаз, Бердибек хандиз къуллугъзавай Твердин княжестводал вегьена. Тверди рей гана ва Михаил Тверскойди Москвадиз муьтIуьгъвал къалурна.
1378-йисуз Мамая Русдал Бегич мурзадин чапхунчияр ракъурна ва мад сеферда урусривай чпиз харж гун истемишна. Амма абурун къаршидиз Дмитрий Иванович кьиле аваз урусрин кьушунар экъечIна. Кьегьалрин женгер 1378-йисан 11-августдиз Рязандин чилел, Воже вацIун патав кьиле фена. Ордадин хейлин жаллатIар тергна, амайбур катна. И женгини Русдин артух хьанвай къуват къалурна.
Мамая цIийи женгериз гьазурвилер акваз башламишна. И жигьетдай ада ордадиз муьтIуьгъ хьанвай Поволжьедин ва Кеферпатан Кавказдин халкьар агудна. Ордадиз куьмек яз Литвадин князь Ягайло ва Рязандин князь Олег Иванович экъечIна. Амма и амадагрикай Мамаяз са хийирни хкатнач. Абурухъ гьардахъ вичин мурадар авай. Ягайло гьам урусар, гьамни орда къуватлу хьуниз акси тир. Олег Рязанскийдиз сергьятдал алай вичин чилер хуьз кIанзавай. ЯтIани ада Мамай къвезвайдакай Дмитрий Ивановичаз хабарна ва дяведа иштиракнач.
1380-йисан гатуз Мамая вичин поход башламишна. Дон вацIун патарив акъвазна, ордадин кьушунри Ягайлодинни Олеган патай хабарар гуьзетзавай.
Золотой ордадиз акси гьужумда князь Дмитриян кьушунри тешпигь авачир викIегьвал къалурна. Адан эвер гуниз жаваб яз вири Урусат душмандихъ галаз дяведиз къарагъна. Дяведа иштиракзавай кьушунар Коломнада кIватI хьана. Вичин чIехивили гьейранарзавай и кьушундихъ дяведин хьиз, политикадин рекьяйни важиблувал авай.
20-августдиз Коломнадай урусрин кьушунар дяведиз рекье гьатна. Ока вацIун патарив абур са куьруь вахтунда агакьна.
30-августдиз Прилуки хуьруьн патаривай урусрин кьушунар Ока вацIалай элячIна. 4-сентябрдиз Дон вацIун патарив союзникар тир Андрей ва Дмитрий Ольгердовичрин кьушунар мукьва хьана. Урусрин кьушунрин метлеб Лопаснидин къекъуьндал Ягайлодин къуватриз рагъакIидай патахъай къвезвай Мамаян кьушунрихъ галаз мукьва жедай мумкинвал тагун тир. Гьа са вахтунда урусрин чIехи кьушундикай хабар хьайи Ягайлодик ордадин кьушунриз мукьва хьунин тадивал квачир. И кардикай хабар хьайи урусрин кьушунри монголринни татаррин кьушундал гьужум авун кьетIна. Урусрин атлуяр Непрядвадин къекъуьндал атанвайдакай Мамаяз суткадилай хабар хьана.
Женгинин план туькIуьрун патал 6-сентябрдиз Дмитрий Ивановича военный совет кIватIна.
Ада женг тухун патал хкянавай чкадин тIвар Куликован чуьл тир. Пуд патахъай — рагъакIидай, кефердин ва рагъэкъечIдай — а чка элкъвена вацIари кьунвай. 1380-йисан 7-сентябрдиз вацIалай урусрин кьилин къуватар элячIна. Женг сятдин 12-даз башламишна.
Урусрин кьушунрин юкьваз гьахьун патал душманди гзаф чалишмишвилер авуна. Амма Андрей Ольгердовичан гъилик квай къуватар ордадин хура викIегьвилелди акъвазна, душмандин рехъ атIана. Урусрин дружинаяр ордадин геле гьатна, Красивая Меча вацIув агакьдалди 30-40 километр амаз, Мамаян кьушунар абуру тергна.
Женгерилай гуьгъуьниз муьжуьд юкъуз урусрин кьушунри чпин телеф хьайи аскерар кучудна. 28-сентябрдиз гъалибчияр Москвадиз хтана. Ина абур вирида къаршиламишна. Чара уьлквейрин чапхунчийрикай урус халкь азад авунин карда Куликован женгинин метлеб екеди хьана. Ада Золотой ордадин къудратлувилиз лап екедаказ зарар гана.
Урусрихъ ордадин хура викIегьвилелди акъваздай къуватар авайди виридаз раиж хьана. Къазанмишай гъалибвили Русь вилик тухудай, къуватлу жедай ва адан центр тир Москвадин роль хкаждай мумкинвал гана.
Земфира Бабаева
