За Хив райондин Фригърин юкьван мектебда кIвалахиз 5-10 йис хьанвай. Гьа виринра хьиз, чи мектебдани 9 ва 11-классра лезги чIалай имтигьанар тухузвай. И кар государстводин къаюмвилик квай. Амма и гьал яргъалди фенач.
ЧкIай уьлкведин къурулушди вичихъ галаз хайи чIаларни, рух хьиз, галчIурна. Мягькемдиз эцигнавай чIалан цларин къванер гьарниз акъатиз башламишна. И кар виридаз акваз хьанатIани, садани фикир ганач. ГьакIни чирвилерин къурулушда маса халкьарин, маса уьлквейрин къайдаяр туна…
Куь ва ни гъана чун ихьтин чкадал? Къе чун вацIун юкьвал алай, гьа гила — мад лугьуз, куьмек тIалабзавай ксариз элкъвенва. Чун ихьтин хаталу лепедик акатдачир, эгер, зи фикирдалди, агъадихъ галай шартIар гьахълувилелди ва вахт-вахтунда тамамариз хьанайтIа:
- дидед чIалай ва литературадай имтигьанар тунайтIа;
- дидед чIалан муаллимриз са шумуд йис идалай вилик артухарда лагьай 15%-дин мажиб ганайтIа;
- дидед чIал хуьзвай, девлетлу ийизвай “Лезги газетдин” чинар (объем) тIимиларначиртIа;
- чина аялрин литература чап авун акъвазарначиртIа;
- 10-11-классра дидед чIалай тарсар тIимиларначиртIа;
- директоррин ихтиярда авай (резервный) сятерикай, урус чIалазни математикадиз хьиз, дидед чIалазни гуз хьанайтIа;
- чIалан жигьетдай чиновникри кьуру гьарай — эверар авуначиртIа;
- сифтегьан классра саки вири тарсар урусдалди тухузвачиртIа…
И йикъара заз хабар хьайивал, сифтегьан классрин чIалан ктабар, Москвади разивал таганмаз, акъуддай ихтияр авач. Анайни ихтияр учебникар чкайрал, яни чина, Тахо-Годидин НИИ-ди, гьазурна, чпел агакьарайла гузва. Бес ибур чархара тIвалар тун тушни?..
Ихьтин ва са бязи маса делилар фикирда кьуна, чIалахъ гьакъикъатда рикI кузвай лезги кьегьал рухвайри — алимри, зарийри ва тежрибалу пешекарри, эхирни, чIалан къайгъударвилин перде ачухарнава. Ихьтин мярекатрикай сад мукьвара меркезда кьиле фейи милли чIаларин месэлаяр веревирд авун патал Даггосуниверситетда “Лезги чIал ва меденият: саламатдиз хуьн ва еримлу авун” лишандик кваз кьиле фейи форум къалуриз жеда. Алай йисан 23-мартдиз акъатай “Лезги газетдин” 12-нумрадай малум жезвайвал, лезги чIал вилик тухунин, михьи ва девлетлу авунин мураддалди форумдал махсус къарар кьабулнава. Къарардик гзаф пунктар ква, абурукай сад “Хайи чIал хуьнин ва вилик тухунин концепция туькIуьрун” я. Хайи “Лезги газетда” (13-апрель, №15) профессор Руслан Къадимова вичин “ЧIал хуьнин ниятралди…” кьил гана чапнавай макъалада чIалан месэлаяр гьялунин комиссиядин членрин сиягь ганва ва кхьизва: “Вичин нубатда цIийиз арадал гъанвай комиссияди лезгийрин милли гимндин чIалар ва гьава арадал гъуниз, лезги алфавит дуьзаруниз ва лезги чIалан орфографиядин гафарган цIийикIа туькIуьр хъувуниз, лезги чIалан лексикадин, грамматикадин ва стилистикадин месэлайриз, милли культурадиз талукь яз кIвалахдайбурун дестеяр арадал гъида”. И гафарилай гуьгъуьниз заз агъадихъ галай теклифар гуз кIанзава:
- тешкилзавай гьар са дестедин вилик гуьнгуьна хтун лазим тир кьилдин месэла эцигин;
- гьар са дестеда алим, зари ва муаллим жен;
- комиссиядин кьилин орган яз алимрикай ибарат тир совет хкягъин;
- гьар са дестеди тухузвай кIвалах хкянавай кьилин советдин заседанийрал веревирд ийин;
- сифте нубатда лезги алфавит гуьнгуьниз хкин ва адан бинедаллаз амай дестейри чпин кIвалах тухун;
- гафарганрик неинки нугъатрин лазим тир гафар ва гьакI вири нуькIерин, гьайванрин, абурун шарагрин, набататрин тIварар кутан;
- гафарганар туькIуьрдай дестеда чи вири нугъатрин векилар жен;
- комиссиядин составдик Хив райондай филологиядин илимрин кандидат, ЗахитIрин СОШ-дин чIалан муаллим Къарабегов Руслан Мегьамедэминович ва ЦIинитIрин СОШ-дин лезги чIалан муаллим Шагьмарданов Сейфулагь Абдулазизович кухтан;
- чIалай ва литературадай программаяр тайин дестеди туькIуьрнавайбур ва Тахо-Годидин тIварунихъ галай НИИ-да тестикьарзавайбур жен;
- вири мектебра чIалай ва литературадай 9 ва 11-классра чкайрал тухудай имтигьанар кухтаз алахъин.
Дидед чIалан тIям дидедин некIедихъ галаз инсандин беденди кужумзава ва ам уьмуьрлух рикIел аламукьун патал а дад аялрив мектебдани, акьулбалугъвилин йисарани бейнидай акъудиз туна кIандач. ТахьайтIа, къе хьиз, чун институтра а рекьяй кIелзавай студентар тупIаралди гьисабдай чкадал къведа.
Чи шаир ва публицист Ш.Шабатова Сулейман-Стальский районда чIалаз талукь яз тухвай са мярекатдал лагьанай: “Зун, чIехи шаир Р.Гьамзатов хьиз, чIал пака рекьиз хьайитIа, къе рекьиз гьазур туш, вучиз лагьайтIа ам пака кьин тавун патал за къе женг чIугвада”. Им шаирдин руьгьдин эвер гун я. Къе чна, гъилер къакъажна, чи вири чирвилер, мумкинвилер, алакьунар, тежриба — вири чIалан рекье серфна кIанда. Чи бубайри чпин руьгьдин дегьнейра чIал мержан хьиз хвена, чаз аманат яз тунва. Ам хуьн ва гуьрчегарун, девлетлу авун чи буржийрикай кьилинди яз амазма.
Абдул Ашурагъаев, ЦIийи Фригъ
