Дагъустанви физикри дуьньядин гзаф пипIера зегьмет чIугвазва. Амма Дагъустанда физикадин школа гьикI арадал атанатIа, илимдин и хел гьикI вилик фенатIа гзафбуруз малум туш. Гьа са вахтунда цIи РАН-дин ДНЦ-дин Физикадин институтдин 60 йис тамам хьанва.
СССР-дин Илимрин академиядин член-корреспондент, Азербайжан ССР-дин академик, СССР-дин Илимрин академиядин Дагъустандин филиалдин Президиумдин председатель Хабибулла Ибрагьимович Амирханован чалишмишвилерин нетижада Дагъларин уьлкведа физикадин илим вилик физ эгечIай 1950-йисуз ада Дагъустандин физикадин школадин бине эцигна.
Гьа и йисуз ада СССР-дин Илимрин академиядин Дагъустанда авай филиалда сифте яз физикадин лаборатория кардик кутуна ва кьилени республикада физикадинни математикадин илимрин эвелимжи кандидатрикай сад тир М.А.Кажлаев тайинарна. И лабораториядин кIвалах полупроводникрин физикадай, гьакIни теплофизикадай ва геофизикадай ахтармишунар тухуникай ибарат тир. 1955-йисуз лаборатория отделдиз элкъуьрна. Дагъларин уьлкведа цIийиз виликди тухузвай физикадин хиле, кьилди къачуртIа, лабораторияда, гуьгъуьнлай отделда ДГУ ва ДГПИ акьалтIарнавай жегьил пешекарри зегьмет чIугвазвай. Яваш-яваш абурун жергеяр уьлкведин маса регионрай атай машгьур пешекарри ахцIурна. Месела, Советрин уьлкведин илимрин академиядин Ленинграддин физикадинни техникадин институтдай ракъурай машгьур алим-физик В.П.Жузеди ина кIвалахна. Илимрин кандидатар — С.Б.Брандт, И.Г.Гурвич, меркездин вузар акьалтIарай И.М. Цидильковский (гележегда РАН-дин академик), Э.В. Матизен, Р.И. Баширов, А.М. Керимов ва масабур Дагъустандиз ракъурнай. Абурун ахтармишунрин сифте нетижаяр уьлкведин тIвар-ван авай журналра чапнай. Жегьил коллективди вичин кIвалах башламишай гьа сифте йисара чIехи премиярни къачуна.
1957-йисуз герек вири тадаракралдини таъмин тир физикадин отдел физикадин институтдиз элкъуьрна. Анин директорвиле Хабибулла Амирханов тайинарна. 1986-йисалди адан регьбервилик кваз институтдин кIвалах мадни хъсан къайдада, тартибда гьатна, майдандиз цIийи-цIийи ахтармишунар акъудзавай, дагъустанви физикрикай уьлкведа хабар хьана. Сад лагьай директордин тIварунихъ гележегда и институт яна. ЦIи республикада адан 110 йисаз талукь мярекатар гегьеншдиз кьиле фена.
1988-йисалай Хабибулла Амирханован рехъ РАН-дин член-корреспондент Ибрагьимхан Камилович Камилова давамарна, 2014-йисалай физикадин Институтдиз РАН-дин член-корреспондент Акай Къурбанович Муртазаева регьбервал гузва.
Институтдин кIвалах анжах теплофизикадихъ, полупроводникрин физикадихъ ва геофизикадихъ галаз алакъалу девирда ахтармишунар кьиле тухун патал са жерге тадаракар, установкаяр туькIуьрнавай. Бязибурукай уьлкведин гзаф пипIера къени менфят къачузма. Теплофизикадин хиле машгьур адиабатический “Амирахнован калориметрдин” куьмекдалди еке температура, давление авай шартIара газрин ва жими шейэрин калорический ва термический лишанар ахтармишзава.
Геофизикадикай рахайтIа, дагъдин минералрин жинсерин гьакъикъи яшар тайинарунин метод, Чилин деринра кьиле физвай тепловой процессар ахтармишунин макьсаддалди туькIуьрнавай хъиткьеррин теплометр къейдиз жеда.
Магнитдин ва электричестводин къуватлу импульсар арадал гъун патал Дагъустандин физикадин институтди СССР-да сифте яз установкаяр кардик кутуна. Жими азот ва гелий арадал гъун патал криогенный станциярни сифте ина туькIуьрна. Азот жими авунин станция Россиядин и пата къени авайди анжах сад я.
Геотермиядихъ, геологиядихъ, дагъдин жинсерин яшар чирунихъ, сейсмологиядихъ галаз алакъалу яз кьиле тухузвай ахтармишунар СССР-дин Илимрин академиядин Дагъустандин филиалдин геологиядин институт арадал атунин себебни хьана.
Дагъустандин физикри арадал гъайи гзаф шейэр, ахтармишунрин методар къенин юкъузни уьлкведин гзаф пипIера ишлемишзава. Месела, институтда арадал гъайи технологиядай Россияда сифте яз Тула шегьерда хъенчIин мишенрин зурба завод эцигнава. Термоэлектрический ва ракъинин къуватдикай менфят къачунин технологияр генани итижлубур я.
Фазовый переходрин физикадин ва элкъвена кьунвай конденсированный гьаларин хиле ахтармишунар тухунай Россияда Дагъустандин институтдин тIвар акъатнава. И хиле институтдин кIвалахар дуьньядин гзаф пипIера кьиле фейи илимдин конференцийрал сейли хьана, къецепатан журналра чапна. Гьавиляй къе ина вич Россиядин Федерацияда машгьур хьанвай илимдин школа арадал атанва.
Вири и йисара институтда хъсан пешекаррин гьуьрметлу коллективди кIвалахзавай. Къе лагьайтIа, РАН-дин 2 член-корреспондентди, илимрин 17 докторди, 49 кандидатди гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва. Абурун арада РФ-дин ва РД-дин илимдин лайихлу деятелар, республикадин лайихлу изобретателар, РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин гьуьрметдин грамотайрин ва маса тIвараринни шабагьрин сагьибар ава.
Коллективда авай жегьил пешекаррини чпин агалкьунар къалурзава. Бажарагълу жегьил алимрин — чи ватандашрин арада физикадинни математикадин илимрин доктор Заур Алисултанов, физикадинни математикадин илимрин кандидат Мегьамедзагьир Бадиев ва масабурни ава. Заур Алисултанов 2016-йисуз РД-дин Кьилин, 2017-йисуз Россиядин Президентдин грантар патал конкурсрин гъалибчини я.
Институт арадал гъайидалай кьулухъ адан къурулуш мукьвал-мукьвал дегиш, девирдин истемишунрив кьурвал цIийи жезва. Девирди истемишзавай лабораторияр арадал къвезва.
Алай вахтунда физикадихъ, информациядин системайрихъ ва бязи маса илимрихъ галаз сих алакъада авай цIийи технологияр гзаф ишлемишзава. Гьелбетда, а цIийивилер арадал гъунни герек я эхир. Гьаниз килигна Дагъустандин физикадин институтди жегьил пешекарар гьазуруниз, абурун кIвалахриз иллаки еке фикир гузва. Институтдин патав аспирантура тешкилнава. Докторвилин ва кандидатвилин тIварар къачун патал ина Даггосуниверситетдихъ галаз саналди тир диссертацийрин советни ава. ДГУ-дин физикадин факультетда 2001-йисалай “Магнетизм и физика фазовых переходов” тIвар алай кафедра ачухнава, махсус лаборатория кардик кутунва. Идалай гъейри, Институт Махачкъала шегьердин 8-нумрадин физикадинни техникадин лицейдин учредитель ва куратор я.
РАН-дин Дагъустандин илимдин центрадин Х.И.Амирханован тIварунихъ галай физикадин институтди, девирдин бязи четинвилеризни килиг тавуна, дурумлудаказ кIвалахзава…
Дагъви Шериф
