ХIХ лагьай асирдин эхирра Самур округда машгьур духтур, РагъэкъечIдай патан ме­дици­на­дин илимдикай хабар авай, вичиз араб чIални чидай  Гьамзабег Гъаниеван хизанда пуд лагьай хва — Малик  хьана. Ам гьамиша бу­бадин гуь­гъуь­на жедай, адавай кIелиз-кхьиз чирдай, дар­манар ийидай тегьердиз итижлудаказ килигдай.

Чирвилер къачудай еке ашкъи авай Малика Ахцегьрин кьве классдин училище акьалтIарна, дуьньядин уькIуь-цурудай кьил акъудиз, вичин та­яр-туьшер хьиз, ам къазанмишиз 1912-йисуз Ба­кудиз фена. Бакуда кIел-кхьин чизвай Малик наф­тIадин мяденра ваъ, чапханада гьарфар кIватI­­дайди яз кIвалахал акъвазна. Ина Везирован “Садай-хак” газетни чапзавай. Гьар жуьре га­зетрихъ галаз ала­къа хуьз хьайи ам1917-1918-йисара “Труд” газетдин редакциядиз кьабулна.

Зегьметчийрин юкьва кIвалахиз, чирвилер ва тербия къачуз хьайи жегьил гадади 1914-йисуз ина шегьердин рабочийрин стачкада иштиракна. Гележегда Малика РКП(б)-дин Бакудин комитетдин орган тир “Бакинская беднота­” газетдихъ галаз алакъа хвена. И газетдин редактор Али-Гьайдар Къарае­вахъ­ галаз ам сих алакъайра хьана ва газетдин чинрилай инсафсузар, инсанар истис­мар­­­­завайбур негьзавай. Абдула Вагьабован рикIел хкунрай аквазвайвал, инкъилабдин гьерекатар кьиле физвай вахтунда Малик гзаф листовкайринни прокламацийрин автор тир. Абур туькIуьрун, кхьин, савадлу жегьил яз, гьадал ихтибарзавай.

Бакудин инкъилабчийрихъ галаз алакъа­да хьайи, инкъилабдин “Гуьммет” тешкилатдин член тир Малик Гъаниева 1918-йисуз, гъиле яракь аваз, мусаватистриз акси женгера иштиракна.

1918-йисуз Дагъустандиз атай туьрквер Ахцегьивни агакьна. Анин къеледа чка кьунвай ва ина агьваллу ксарин иштираквални аваз абуру офицер­рин училище ачухнавай. Абурун гьакъикъи ният панисламизмдин фикирар чукIурун тир. Ахце­гьиз хтай чранвай инкъилабчиди ина туьрквер чуку­рунин серенжемра иштиракна, халкьдин арада кIва­лах давамарна ва яру партизанрик экечIна. Яру партизан Малика 1919-1920-йисара Дербентдинни Левашадин фронтра хьайи женгера иштиракзава.

Вичел ихтибар авур кар дуьздаказ кьилиз акъуддай, кьатIунар авай, цIийи уьмуьр туькIуь­ру­ник вичин пай кутаз алахънавай дагъви Самур­ округдин ревкомдин председателвиле, ВКП(б)-дин обкомда миллетрин крарай отделдин заведующийвиле тайинарзава. Гьа са вахтунда ада “Советрин Дагъустан” газетдин редакторвилени кIвалахзава.

Советрин власть тестикь хьана, цIийи уьмуьр­дин шартIар арадал атанвай йисара Малик Гъаниева Ахцегьрин 1-нумрадин школада аялриз шикилар чIуг­ваз чирдай муаллим яз кIвалахзава. Вич­ни шикилар чIугунал, шиирар теснифунал маш­гъул тир. Адан мурад къецепатан крарин наркоматдин дипломат хьун тир. ИкI, 1924-йисуз­ Ма­­лик­ Гъаниев Ленинградда Шаркь патан чIала­рин Вирисоюздин институтдин литературадин отде­ле­ни­дик экечIна. Гьа са вахтунда ам Ленинграддин­ ху­дожникрин академиядизни физва. Ам­ма мекьи гьавадив вердиш тушир жегьил ина азарлу хьана­, институт акьалтIарайдалай кьулухъ ам Ах­цегьиз хтана. Ватандиз хкведайла, ада вичихъ галаз самбар ктабар хкана, гьар садаз куьруь справка, карто­текаяр туькIуьрна. Маликан ктабрай­ сагъ са кIвал ацIанвай. Иниз агьалияр ктабханадиз­ хьиз къвезвай, ктабар къачуз-вахкузвай. Ада арадал гъайи библиотека 1928-1937-йисара кардик кваз хьана.

Ленинградда кIелна хтай дагъви гада шиирар­ теснифунал, Ахцегьрин театр патал тамашаяр кхьинал, сегьнедиз декорацияр туькIуьру­нал, ши­­килар чIугунал машгъул тир.  Малик Гъаниев те­­атрдин художественный руководитель, гуь­гъуьн­лай анин директор, гьакI Ахцегьрин клубдин директорни хьана. Ада клубда устIарвални ийидай, сегьнедални къугъвадай. Малика вичин вири къуватралди социализмдин цIийи культурадин бинедаллаз зегьмет чIугвазвай. Адан зегьметар себеб яз, 1935-йисуз ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин ва ДАССР-дин гьукуматдин меслятдалди Ахцегьрин театр Лезгийрин госдрамтеатрдиз элкъуьрна.

Бакудин чапханайра кIвалахай, Ленинградда кIелнавай пешекардин регьбервилик кваз 1928-1935-йисара Ахцегьа, Кьасумхуьрел, Кьурагьа, Балаханра чапханаяр эцигна ва анра махсус тадаракар кардик кутунай. Муьгьуьдин Сади­къидин теклифдалди Малик Гъаниева Кьасумхуьрел драмкружок кардик кутуна ва клубдин кIвалах тешкилиз башламишна. Драмкружокдин асул бине Дербентдин педтехникум куьтягьнавай муаллимар тир. М.Гъаниевалай вилик Кьасумхуьрел, гьелбетда, гъвечIи сегьнеяр эцигза­вай­, абур лап кесиббур, дишегьлийрин ролрани итимар къугъвазвайбур тир. ИкI, Малика Зулейха­ Башировадин ва Эмина Султановадин диде-бубаяр чIалал гъуникди, рушар 1931-йисуз сифте яз сегьнедиз экъечIна. Б.Гьажиеван тамашада Зулейха Эслидин, Эминани адан дидедин ролра къугъвана. Гуьгъуьнлай и ролра Шамия Вели­евани Шамсият Гьажиева къугъванай. А чIавузни декорациярни Малика туькIуьрзавай.

— Малик Гъаниева азербайжан чIалай “Огненная невеста”, “Эльдирум”, “Периханум”, урус чIа­лай Шиллеран “Разбойники” эсерар таржума авуна ва абур Ахцегьрин театрди сегьнеламишнай. Идалайни гъейри, Малика кхьенвай “Дагъдин лекьер”, “Гуьлуьшан гатфар”, “КIвалахдин гимн”, “Маргъал”, “Тарлан” тамашаярни сегьнеди­лай къалурзавай, — рикIел хканай лайихлу педагог Абдулла Акимова.

1936-1937-йисара Малика Ахцегьрин школада тарсар гун давамарна. Са тахсирни квачир лезги халкьдин халис рухваяр шер-фитнейрикди­ суьргуьнриз акъудзавай вахтар тир. Малик Гъа­ни­е­ва ачухдиз виридан вилик, гьакI театрдин­ сегьнедилай репрессийриз акси рахунар ийизвай. И себебдикди, “туьркверин патал алайди” яз гьисабна, заочнидаказ Маликан суд-дуван авунай.

Карелиядин ва Комидин лагерра хьайи Малика 1943-йисуз вич гьахъсуздаказ дустагънавайди субутна, СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди ам азад хъувуна. Алтайда, Волгихинский крайдин Волгиха райондин Культурадин кIвале, тамарин майишатда кIва­ла­хиз акъвазай, дердери рикI атIай, фикирри гьелекай Малик Гъаниев 1955-йисуз ватандиз хквезва. Адаз чизвай: ина вичин къелемдикай хкатай шейэр амач, ктабхана тахьай мисалнава. И фикирри адав секинвал вугузвачир. ЯтIани ватан ширин я.

Малик Гъаниев 1957-йисуз рагьметдиз фена. 1937-йисалди адан къелемдикай хкатай затIар Назир Мирзоеван ва Исмаил Вагьабован хсуси архивра авай.

* * *

И макъала Малик Гъаниеван невейрин архивда авай хсуси кхьинрал, чпин девирда Мирзе Мирзоева, Мегьамеднаби Мирзоева, Ахцегь райондин ОНО-дин заведующий хьайи Азизагъаева, муаллимар Нурудин Дагъларова, Черкес Му­радова, МутIалиб Гьажиева, Агъаширин Мирзоева, Перин Перинова, СССР-дин Илимдин академиядин член-корреспондент, профессор Евгений Бертельса кхьей рикIел хкунрин, ФСБ-дин (виликан НКВД) архиврин бинедаллаз кхьенва.

Эмираслан Шерифалиев