Кь уьчхуьр  Саид!

Гзафбуруз ам ашукь, шаир хьиз, Мурсал хандин эмирдалди адан гъилибанри, башибузукьри вилер акъудай кас яз чизва. Кьуьчхуьр Саид лезги халкьдин тарихда  зурба гел тунвай къагьриманрик акатзава.

Вич яшамиш хьайи девирдин обществодин сиясатдин, яшайишдин, медениятдин, эдебиятдин ку­кIушрал хкаж хьайи ва анрилай, ра­къинин нур хьиз, кьуд патахъ куькI­вей кас, гьа кукIушрал хкажай пайдахрал азадвилин эвер гунар кхьей, лезги чIални жавагьирар тес­ни­фуниз лайихлу тирди тестикьарай шаир. Истисмарчивилин вилик муь­­тIуьгъ тахьана, адан чиниз къал­­гъан хьана экъечIуниз, чан аламазни зегьметчи инсанрин хам алажзавай ханарин къурулушдиз халис женг малумаруниз эвер гайи ва руьгьда кичI авачир, Шарвили хьиз, вичин чандилайни гъил къачуна, халкьдин итижар хуьз ала­хъай­ кьегьал.

Адан тIвар кьун бес я, фикирдиз гьахъ-адалат, азадвал патал женг чIугур халкьдин панагь, девирдин алчах ва инсафсуз къанунриз акси экъечIай, агьалийрин ялавлу гьиссерал чан гъидай эсерар яратмишай шаир къвезва. Михьи муьгьуьббатдикай, лезги дишегьлидин лайихлувилерикай, гуьрчегвиликай жавагьирар теснифай ашукь. Ам чун патал датIана кузвай, рикIериз чим гузвай нур, абур, дамах, камал я. Чи руьгьдин къеле я.

 

Садбуруз къизил, садбуруз

гимиш,

Садбуру мал хуьз, садбуру

гамиш.

Дуьнья, вун нивди хьанва

гуьруьшмиш?

Деврандикай пай хкудна хьи зи.

* * *

Амач билбил, безек, сиргъа,

Вилаятда рахаз къаргъа,

АтIуй рикIин ивид паргъа,

Напак беден гвай къарагуьн!

* * *

Хан лугьудай ягъи гьатна

хуьрера,

Зулумариз ажугъ аваз вилера,

Кьисасдин цIай твазва ада

 рикIера,

Я Сад Аллагь, им вуч дуван

хьана чаз?!

 

Ихьтин цIарар кьей шаирдиз гьикI  игит лугьудач! Мегер зиллетдик квай халкьдин итижар хуьзвай, адаз зулумкарриз муьтIуьгъ тахьуниз эверзавай ашукь ханариз хуш жедайни?!

Кьуьчхуьр Саидаз халкьдин руьгьдикай, адал алай зиллетдикай хабар авай. Гьавиляй ам Сурхай хандиз, адан гъилибанриз аксини экъечIна. Гьавиляй ада Кьурагь, Самур, Чирагъ, Цмур дерей­рин­ агьалийриз хандихъ галаз гьихьтин рафтарвилер авуна кIан­завайди ятIа къалурна. Гьавиляй инсанри адан шиирар хвена ва чав агакьарна. Девирар алатзава, цIийи несилар арадал къвезва, амма бунтчи, женгчи шаирдихъ ва адан яратмишунрихъ авай кIанивални цIигелвал зайиф жезвач. Адан уьмуьрдикай, яратмишунрикай, тухумдикай, невейрикай чир хьана кIанзавайбур гзаф я. Вучиз лагьай­тIа, шаирдин ирсинин кьисметни кутугайди хьана лугьуз жедач.

Идахъ, гьелбетда, вичин себебарни авай. Советрин девирда халкьдин фольклор ва алатай асиррин шаиррин яратмишунар кIватI хъувунив эгечIайла, Кьуьчхуьр Са­ид дуьньядилай фена 150 йисалай алатнавай ва адакай делиларни кьериз-цIаруз гьатзавай. Араб, туьрк, фарс чIаларал кIелиз кхьиз чизвай инсанрин ктабар, дафтарарни 1920-1960-йисара, Ислам диндихъ галаз женг чIугур коммунистри кана, вацIариз вегьена, тахьай мисална. Диндин ктабрихъ галаз лезги халкьдин шаиррин эсерар кхьенвай чешмеярни барбатIна. И жуьредин гьерекатри милли медениятдиз, эдебиятдиз еке зиян гана. Вучда, хьайи крар хьана, авур крар амукьна.

Гьа са вахтунда къейд авун ла­зим я хьи, советрин девирдин йисара халкьдин ва чи шаиррин мецин яратмишунар кIватI хъувуниз, бажарагълу ксарикай малуматар жагъуруниз еке фикир гана. Кьуьч­хуьр Саидакай сифте малуматар, адан шиирар кIватIайбурук Гьа­жи­бег Гьажибегов, Агъалар Гьажиев, Мегьамед Гьажиев акатзава. Абурулай гуьгъуьниз и баркаллу ва че­тин кIвалах Агьед Агъа­ева, Гьажи­ Гашарова, Къурбан Акимова, Шамсудин Исаева, Кьуьчхуьр Саидан штул Саид Саидова, Абдул Фетягьа, Абдурагьман Ляметова ва и цIа­рарин авторди давамарна. Нетижада 1990-йисан эхирдай­ Да­гъус­тандин ктабрин издательствода Гьажи Гашарова гьазурай “Шикаят” (55 шиир), 1991-йисуз Ибрагьим Гьуьсейнова гьазурай “Я Сад Аллагь” (10 шиир)  ва 2004-йисуз Абду­рагьман Ляметовани Гьажи Га­ша­рова гьазурай “Женгчи шаир”   (65 шаир) ктабар акъатна. 2012-йисуз кIелза­вай­бурув  и цIа­рарин авторди гьазурай “Эй, ин­санар” (79 шиир) ктаб агакьна. Ам квелди тафаватлу­ тир ла­гьай­тIа, ина шаирдин уьмуьр­дикай ва яратмишун­рикай гегьенш макъалаяр, икьван гагьда чапдиз акъат тавунвай адан шиирар, урус чIалаз авунвай таржу­маяр, Кьуьчхуьр Саидакай чи шаир­ри теснифнавай чIалар, пьеса, поэ­ма ва ашукьдин штул Саид Саидован эсерарни ганвай. Идал къведалди шаирдикай малуматар ва адан эсерар чи ватанэгьлийри “Дагъдин булах”, “Коммунист” (“Лез­ги газет”) газетрай, “Дуствал” (“Самур”), “Да­гъус­тандин дишегьли”, “Лезгистан” жур­налрай, литературадин альманахрай, антологийрай кIелна.

Инлай вилик акъатнавай ма­къалайра тестикьарзавайвал, Кьуьч­­хуьр Саид 1767-йисуз лежбердин хизанда дидедиз хьана. Фадлай машгьур Жуьмя мискIин, медреса кардик квай хуьре Стамбулда, Къагьирда чирвилер къачунвай зурба алимарни авай. Гьажи Керема­ли эфенди, Гьажи Мегьа­мед эфенди, Мирзяли эфенди, Къадир эфенди, Гьажимет эфенди… Ихьтин хуьре яшамиш жез, кIе­лунар тавун жедай кар тушир. Вични гьаждал фена хтанвай бубайрин хци. Саида сифтегьан чирвилер ви­чин дахдивай ва ахпа хуьруьн медресада къачуна. Гъиле чуьнгуьр кьурла, хуьруьнвийрин шад межлисрик теклифар гзаф хьайила, гьевеслу, бажарагълу рикI ашукьвилин кеспиди къачуна. Ашукь­дин устадвал, ширин сес, уьт­квемвал авай жегьилдиз хуьруьн сергьятра дар хьана. Ада чуьн­гуьрни гваз Куьредин, Самурдин, Къубадин хуьрерал цIар элкъуьрна. Яваш-яваш лезги ашукь Шекидиз, Ширвандиз, Къарабагъдиз, Бакудиз… акъатна.

КьетIендиз къейд ийин хьи, чи са бязи алимри, литераторри кхьей “гъурбатдиз къазанмишиз фейи Саид хуьруьз ашукь яз хтана” лугьудай гафар гьакъи­къат­дихъ галаз кьан тийизвайбур, бине авачирбур я. Бакудиз, Шекидиз къазанмишиз финалди виридакай ашукьар жезвач кьван. Бажарагъ гьар садан ивидик кваз хьана кIанда. Адахъ гъвечIи чIава­лай майил, чуьнгуьр ягъунин, манияр лугьунин вердишвал хьана кIанда. Саидахъ абур авай ва фейи чкайра ада анжах вичин устадвал мадни хкаж хъувуна. Адаз гзаф чкаяр, миллетар, инсанар, куьрелди, дуьнья акуна. Адан кьатIу­нар хци хьана. Ашукьдиз девлетлуйринни кесибрин уьмуьрда авай тафават акуна. Адахъ вичин бейнида арадал къвезвай гьахълу, хци фикирар манийрин куьмекдалди халкьдив агакьардай мумкинвал хьана.

Идал мадни са фикир алава хъийиз кIанзава. Шаирдин гаф, ашукьдин мани, гъиле кьазвай чуьн­гуьрни ада халкь эзмишзавай ханарихъ, беглерихъ элкъуьрнавай яракь яз ишkемишна. Саидан тIвар лезги хуьрера мадни маш­гьур хьана. Адан ашукьвилин устадвал, ада халкьдин рикIин мурадрихъ галаз кьадайвал лугьузвай манийрин ван хьайибуру ашукьдиз чпин шад мярекатрик, межлисрик, гьакI ял ягъиз теклифзава. Ашукьди залан зегьметдик, зиллетдик квай агьалийрин дерт кьезиларзава, ри­кIикай гар кIва­дарзава, са куьруь вахтунда хьайи­тIани инсанар дердер-гъамаривай яргъа ийизва, гьа са вахтунда женгинизни эверзава. Азадвал вич-вичелай гъиле гьат тийидайдакай лугьузва.

 ( КьатI ама )

Нариман Ибрагьимов,
РФ-дин журналистрин ва писателрин Союзрин член, РД-дин культурадин лайихлу работник