( Эвел 29-нумрада )
* * *
Чна виликдайни къейд авурвал, (“ЛГ”-дин 28, 29-нумраяр) чIехи женгчи шаирдин вилик чи къенин ва къвезмай несилрин “буржар” гзаф я. Сифте нубатда, шаирдин уьмуьр ва кьисмет, лезги халкьдин къанажагъ мягькемарунин, халкьар сад-садав агудунин карда ада тамамарай кьетIен везифаяр чирун ва аннамишун важиблу я.
И терефар писатель Гьаким Къурбанан “Гьай тахьай гьарай” романда акьалтIай вини дережада аваз тамамарнава. Гьавиляй чна а эсердай бязи кьилер газетда чап авун давамарзава.
* * *
— Салам-алейкум, гьуьрметлу Гьажимет хан! — Уружан ван чIехи кIвалин цларик квай халичайри, абурун винелай куьрсарнавай багьа чухвайри, бухара бармакри, чилик квай хъуьтуьл литерини гамари кужумна, квахьна, белки, хандив агакьни авунач.
— Салам-алейкум, гьуьрметлу хан! — кьил хкажна хьиз, лагьана Саида.
Хан ракIарихъ элкъвена. Агъайнидаказ къарагъна, мугьманрин къаншардиз кьакьан, яхун, къумрал якIарин итим атана.
— Ва-алейкум-салам! — иесидин хъуьтуьл ван акъатна.
— “Им жегьил я хьи?! Рахаз регьят жеда”, — Саида хандин дамах гвачир парталар, куьруь чуру ва спелар квай чина вил къекъуьрна: “Мергьяматлу инсан хьтинди я”.
— Хан, вун сагърай, — башламишна Уружа, — ингье вахъ галаз таниш жез кIанзавай ашукь Саид.
— Лап хъсан. Ашукь Саид. Яни? — хияллу хьана. — Заз ихьтин ашукьдикай ван хьанач лагьайтIа, вун бейкеф жедани? — мугьмандин вилериз килигна.
— Ваъ, гьайиф тушни, хан? Зун гьеле ахьтин машгьур ашукь туш, — Саидан далудиз гьекь акъатна.
— Вун гьеле жегьил я, — хан мегъуьн кIанчI кузвай къулан патав фена. — Ша, квез мекьи хьанва жеди, ацукь, чими ая. Буюр!
Мугьманриз ханди чеб кьабулайвал хуш хьана, абуру “Сагърай, хан” лагьана, хъуьцуьганрал чкаяр кьуна.
— Ашукь Саид, бес ви чуьнгуьр гьинанва? — жузуна ханди.
— Багъишламиша, хан, зун атайди шад мярекат туш, гьавиляй чуьнгуьр кьунач, — лагьана Саида.
— Къайгъу авач. Лазим хьайитIа, чуьнгуьр чна жагъурда, — хан хъуьрена.
— Лазим хьайитIа, хан, зун а чуьнгуьр рахуриз гьазур я, — Саида икрамна.
Хандин тIалабуналди Саида вичикай куьруь суьгьбетна, “Мугьман тахтадал” атунин макьсад ачухарна, бахтсуз кьилегьвийриз бубавал авур инсандиз — кIвалин иесидиз “пара кьадар сагърай” лагьана.
— Кьуьчхуьррин медресада кIелна… Хъсан я… Ваз тарс гайи эфенди вуж я? — хандиз гьеле мугьмандикай тайин фикир хьанвачир, гьавиляй ахтармишун давамарзавай.
— Желил эфенди я. Гъавурдик квай алим я, — рикIивай тарифна Саида.
— Хан, вун сагърай, Желил эфендиди зазни тарс гайиди я. Ам Саидан яран буба я, — алава хъувуна Уружа.
Хандин пIузарикай хъвер фена, ада зарафат кваз лагьана:
— Адет яз, бажарагълу сухтаяр чпин муаллимрин рушарал ашукь жеда, — вичин кьилелни ихьтин дуьшуьш атайди ада мугьманрикай чуьнуьхнач.
— За, гьуьрметлу хан, Ахцегьа жуван чIехи бубадивайни кIелна, — Саида вичин чиниз яр акъудай суьгьбет дегишарна.
— Ви чIехи буба вуж я? — хан хушка хьана.
— Магьарам эфенди.
— Яда-а-а! — хандиз шад хьана. — Магьарам эфенди зи муаллимни я. Адан меслятдалди за жуван кIелунар Истамбулда давамар хъувунай. Гзаф дерин алим я!
Магьарам эфендидин гъилик кIелуни Саидни Гьажимет, стхаяр хьиз, мукьва ва ихтибарлу авуна. Абур, чпин арада авай тафаватни рикIелай алатна, гагь лезги, гагь туьрк, гагь араб чIаларал рахазва, гьуьжетра гьатзава, меслят хъжезва. Уруж гагь хандин, гагь Саидан сивиз килигзава. Абуруз вилик атанвай тIуьн-хъунни аквазвач, гьакьван жизбина гьатнава.
Саид вич-вичел хтана, тек-туьк адан рикIелай Гьажиметан ханвилин дережадиз гьуьрметун алатзавай, амма ханди мугьмандин кстахвал яни, гъалатI яни кваз кьазвачир.
— Хан, вун сагърай, вун инжиклу авунихъ кьве макьсад авай, — чина гъамлу лишанар туна Саида. — Сад лагьайди, кьилегьвийриз ихьтин хъсанвал авунай за ваз мад сефер пара кьадар сагърай лугьузва. Кьвед лагьайди, зун са зурба кас туштIани…
— Кьвед лагьай макьсад вуч я? — хандик тади акатна. — Лагь, за гьамни тамамарда! — жегьил вахтар рикIел хтанвай хандиз вич мерд инсан тирди субутариз кIанзавай.
— Хан, вун сагърай, ихьтин са карди заз фадлай, гьеле медресада кIелзавай йисарилай башламишна, секинвал гузвач: туьрквериз чпин зурба пачагьлугъ ава, персериз чпин зурба пачагьлугъ ава, урусрин пачагьлугъ, белки, мадни зурба я. Амма чахъ, лезги миллетдихъ, чпин пачагьлугъ авач… Чахъ гъвечIи ханлухар, азад магьалар ава… Абур сад туширвиляй чаз ни хьайитIани, гьатта Къази-Къумухдин ханарини кваз, кьуьл гузва… Эгер лезги ханлухар, азад магьалар сад хъувуртIа… И кар гъиле кьадай, вун хьтин, са гъавурдик квай хан, бег хьанайтIа… Заз чиз, чи халкьдин гьал хъсан жедай… тушни, хан, вун сагърай?
Яргъалди кисна, ахпа залан нефес аладарна, Гьажимет ханди лагьана:
— Ашукь Саид, ваз секинвал тагузвайди гзаф четин месэла я, — хан мад хиялри тухвана. — Лап четин месэла я… Чи гьар са хандиз, гьар са эмирдиз вич виридалайни зурба кас яз аквазва. За ваз лугьун: лезги ханар, эмирар кIватIна, чун сад жен, са хан пачагьвиле хкягъин лагьайтIа, сад-кьвед хкатайла, амайбур рази тахьун мумкин я…
— Вучиз?! — Саидай гьарай акъатна.
— Вучиз лагьайтIа гьардаз вичиз шагь жез кIанзава. Тарихдай чаз малум я: арабрин тайифаяр цIийиз пайда хьайи халифри турунин гужуналди сад авурди я. Гьахьтин халифар лезгийризни кIанзава… Кьисайрик квай Шарвилиди лезги тайифаяр сад авунай. Дегь заманайра чахъ Алпанистан тIвар алай зурба гьукуматни хьана… Амма къе… Къе амач… Чун чапхунчийри, ягъийри чухвана… Чухвазва…
Саидаз хандин жаваб бегенмиш хьана, амма рази хьанач.
— Эхь, хан, вун сагърай, чи вилаятриз арабар къведалди лезги миллетрихъ чпин гьукумат, пачагь, кIел-кхьин, сиясат… авай, — тестикьар хъувуна Саида. — Ахьтин гьукумат цIийи кьилелай арадал хкана кIанда.
— Вун, таравай пIир хьиз, рахазва, ашукь. Лугьун регьят я, авун четин.
— Вучиз чавай Алпанистан арадал хкиз жедач, я чан хан?!
— Четин месэла я, ашукь, кьибледихъай персеринни туьркверин кьушунри гьужумзава, кефердихъай хашпарайрин кьушунар къвезва. Са йисни секинди авач, — гьяз авачиз жаваб гана ханди.
— Гьавиляй чунни сад хьана кIанзава, хан. Кьуд патахьай душманар алтIушзавайвиляй!
— Лазим хьайила, чи миллетар сад жезва. Чун тек амукьзавач…
— Надир шагь хьтин зулумкар атайла, сад тахьуниз чарани авач эхир. Гьа садвал хвейитIа пис яни?!
— Гьелбетда, ваъ.
— Сад туширвиляй лезги чилер, хуьрер маса ханари кьазва…
Гьаким Къурбан
( КьатI ама )
