Алай вахтунда гзаф ктабра гьар жуьредин гъалатIар амукьзава. Гьайиф жедай кар ам я хьи, а гъалатIар мектебра кIелзавай аялар патал акъудзавай учебникрани, гьакI муаллимар патал туькIуьрнавай методикадин кIвалахрани гзаф гьалтзава.
Алимри-методистри тестикьарзавайвал, методикадин кIвалахар тарс тухунин карда муаллимрин куьмекчияр ва чпе авай шейэрни вири патарихъай ахтармишнавай дуьзбур я. Чи ахтармишунри къалурзавайвал, методикадин планра ганвай тарсарин тIварара, тапшуругъра ва икI мадни маса материалра гьар жуьредин гъалатIар гьалтзава: фонетикадин, орфографиядин, пунктуациядин. ГъвечIи классра кIелзавай аялриз урус чIал чирунин карда а гъалатIри чIурукIа таъсирзава. Агъадихъ чна са бязи гъалатIрин винел кIвалахда.
О.И. Дмитриеван “Поурочные разработки по русскому языку” (1-класс — М.: ВАКОР, 2014. -160с. В помощь школьному учителю) ктабда тарсарин тIварар чIурукIа туькIуьрнава. Кьилди къачуртIа, гафни сес какадарнава. Месела ктабдин 5-6-чинра “ачухбур дуьз кхьинин къайдаяр” келима гьалтзава. Къейд ийиз кIанзава хьи, ачухбур чна сесериз лугьузва. Сес сивяй акъудзава, сесинин ван къвезва. Ам фонетикадин единица я. Гьарф графикадин единица я, ам чна кхьизва ва чаз аквазва. Иниз килигна, чавай ачух тирбур дуьз кхьинин къайдаяр лугьуз жедач. Фонемаяр къалурун патал чна гьарфар кхьизва. Гьавиляй “Ачух сесер лишанламишзавай гьарфар дуьз кхьин” хьун лазим я. И жуьредин, яни гьарфни сес какадарнавай гъалатIар ктабда са шумуд чкадал гьалтзава.
16-чина “Гаф туькIуьра” лишандик кваз аялар патал къугъун теклифзава. Тапшуругъда (ЛОЕ ПРЕД НИ ЖЕ) слогрикай гаф туькIуьра лугьузва. Эгер чна рикIел хкайтIа, слог сес хьиз фонетикадин единица я. Иниз килигна, слогарни сесер хьиз кьуд пипIен скобкайра аваз кхьин герек жезва.
Муькуь чкадал, 55-чина авай тапшуругъда “Лимон, ЧIал гафар сесералди къалура” (Обозначьте звуками слова лимон, язык) лугьузва. Инал “Лимон, чIал гафарин транскрипция ая” (Сделайте фонетическую транскрипцию слов лимон, язык) кхьейтIа дуьз жезва.
72-чина гзафвилин кьадар аваз кхьена кIандай чкадал гаф теквилин кьадарда аваз кхьенва: познакомить с памяткой для определения ударного и безударного гласного звука.
74-чина авай тапшуругъда слог кхьидай чкадал сес кхьенва: Сравните первый слог в слове совы и первый звук в слове сова. Одинаковые гласные звуки в этих словах?
Гьа и чина ударение алачир ачух сесерикай ихтилат фидайла кхьенва: Хорошо живётся ударным гласным корня: все их отчётливо слышат, видят и правильно пишут. Гьакъикъатда икI хьун лазим я: Хорошо живётся ударным гласным корня: все их отчётливо слышат, буквы ударных гласных видят и правильно пишут.
97-чина сесералди къалурнавай гафар кIела лугьузва (Прочтите слова по их звуковым обозначениям): [п’эсня ] ва маса гафар ганва.
Вич гьа методикадин ктабда кхьенвайвал чна мисал яз гъанвай фонетикадин транскрипцияда кьве гъалатI ава. [п’эсн’а] хьун лазим я.
114-чина авай са тапшуругъда “Какой буквой на письме обозначим звонкий согласный звук [г] в слове коза?” кхьизва. Чаз малум тирвал, “коза” гафуна биши ачух тушир [к] сес ава.
Мад са тапшуругъда (129-чин) автордиз аялри “ласточка” гафуна авай сесер лагьана кIанзава. Амма 1-классда кIелзавай аялар патал редуцированный ачух сесер авай и гаф гун дуьз туш.
Нубатдин са тапшуругъда (151-чин) “Какую “работу” может выполнить мягкий знак?” (Указывать на мягкость согласного звука, разделять согласный и гласный звуки). Скобкайра ганвай жавабда хъуьтуьл знак гьарфуни (ь) ачух тушир ва ачух сесер чара ийизва” лагьанва. Чун и фикирдихъ галаз рази туш. Сад лагьайди, гафуна сесер “къакъатдайди” туш, абур вири анжах “какахьзавайди” я, амма абур “какахьунин” дережа жуьреба-жуьре я. Кьвед лагьайди, ь гьарфунивай сесериз таъсириз жедач. Месела, семья гафунин сесер лугьунин тегьер: [с’им’й’а]. Илимдин фонетикадин транскрипция ихьтинди я: [с’иэм’j’а].
Чпел пешекардин фикир желбзавай итижлу гъалатIар ктабда мадни ава, гзаф дуьшуьшра абур сад хьтинбур я, гьаниз килигна, са-садал акъваз тийин. Муаллимар патал куьмекчи ктабар илимдин вири жигьетрай ахтармишнавайбур, дуьзбур хьун лазим я. Абур муаллимди вичин тарсунин чешне яз гьисабзава. А чешнеда гъалатIар хьайила, чна аялриз вуч чирзава?
Чна ахтармишнавай муаллимдин куьмекчи ктабда “сес” — “гьарф”, “лугьун” — “кхьин” манаяр мукьвал-мукьвал какадарнава. И гъалатIди урус чIал чируниз чIурукIа таъсирзава. Машгьур алим М.В. Панова кхьизва: “Сес ва гьарф кьатIуз тахьуни чIал туькIуьр хьунин гъавурда гьатуниз манийвал гузва”. И месэладиз талукь яз мадни са жерге алимри чпин фикирар лагьанва.
Чи республикадин Кьил Рамазан Абдулатипова лугьузвайвал, образование Дагъустан кIвачел ахкъуддай, ам виликди тухудай къуват я. Гьайиф хьи, урус чIал чирун чина хъсан гьалда авач. И кардал аялриз чирвилер гунин хиле кIвалахзавай гьар са касди гьакъисагъвилелди кIвалахун герек я.
Агьмедхан Сраждинов, «Возрождение» мектебдин методист.
Махачкъала шегьер
