Вичин юбилейрин вилик, 2016-йисан декабрдиз, Ф.А.Гъаниевади хиналугъ чIалан хилерин (отраслевая) лексикадикай кхьенвай ктаб (монография) акъудна. Ана гьайванрихъ, набататрихъ, инсандин анатомиядихъни физиологиядихъ, парталрин тIварарихъ галаз алакъалу ва эцигунринни яшайишдин хилерин гафариз (лексикадиз) анализ ганва. ЧIал халкьдин гзаф сирер ачухарзавай куьлег я лугьуда кьван, гьикI хьи, адай тарихда халкьдин яшайишда, руьгьда, экономикадин, культурадин, общественно-политический уьмуьрда хьайи дегишвилер, гуьзгуьдай хьиз, аквада.
Лезги чIалан дестедик акатзавай кърыз, будух, хиналугъ чIалар, лексика ахтармишунихъ авай метлеб екеди я, гьикI хьи, абур четин шартIара гьатнава: азербайжан чIалан таъсирдик квайвиляй яваш-яваш чпин кьетIенвилер квадарзава. ЧIехи несилдин векилар уьмуьрдай фирдавай гзаф гафар, лексикадин тамам къатарни гьамишалугъ яз квахьун мумкин я. Азербайжанвийрин юкьва яшамиш жез, абурухъ галаз яргъал йисарин алакъайри хиналугърин неинки чIалаз, гьакIни адетдин культурадиз, этнос виликди финизни екез таъсирзава. Алфавит, кхьинар авачир ахьтин халкьарин чIаларал рахун анжах хуьруьн къене, кIвалин яшайишда кардик хьуналди сергьятламиш жезва.
Азербайжандин ва Дагъустандин районривай хейлин яргъа ава-тIани, Хиналугъдикай къадим девиррилай инихъ бязи малуматар авачиз туш (месела, Якутан “Уьлквейрин словарда” 1179-1229). Фаида Абубакаровнади дагълух хуьре кIватIнавай материалдихъ лексикологиядин жигьетдай еке метлеб ава. Гьам кьадардал, гьамни гъиликнавай, кIватIнавай лексикадин материалрин гегьеншвилел гьалтайла, авторди акьалтIай еке, дикъетлу кIвалах кьилиз акъуднава.
Монография гегьенш гьахьунилай (введение) башламиш жезва. Ам хиналугърикай, абурун чIалакай тарихдин справка хьиз я. Хиналугъ чIал илимдин рекьелди ахтармишунин тарихдикайни раханва. Дагъустандин языкознание, тарихдин лексикология патал еке метлеб хьунилай гъейри, и ктаб халкьдин тарих, этногенез, мукьва тир чIаларин арада и чIалан чка тайинарунин къурулушда важиблуди тир этимологиядин словарь туькIуьрунин бинени жедайдал шак алач.
Ктаб вад кьиликай ибарат я: гьайванрин тIварар ва абурухъ галаз алакъалу ибараяр; набататрин алемдихъ галаз алакъалу лексика; эцигунриз талукь терминар; инсандин анатомиядихъни физиологиядихъ галаз алакъалу лексика; итимрин ва дишегьлийрин парталар ва абурухъ галаз алакъалу ибараяр. ИкI, алимди гегьенш надир материал кIватIнава, ам сад-садахъ авунва, лингвистикадин рекьяй адаз анализ ганва. Гьар са разделда алава материаларни гъанва: гзаф кьадар ибараяр, ахтармишзавай гафар чIалан мисалрани мискIалра аваз, гьикI хьи, гаф цуьк я, мисал — гьуьл. Гьелбетда, им лингвистар, тарихчияр, этнографар, фольклористар патал лап къиметлу материал я. Идалайни гъейри, гафариз морфологиядин ва мана-метлебдин жигьетдай анализ ганва, абур арадал атуникай лагьанва, этнографиядин итижлу делилар гъанва, гафар Дагъустандин чIаларин материалрихъ галаз, сад-садав агудна, гекъигнава.
Алимди къейднавайвал, алфавит, кхьинар авачир маса чIалар хьиз, хиналугъ чIал ишлемишунин сергьятарни лап гуьтIуь я — хизанда, кIвале, яшайишда кардик ква. Чар-цIар — документар кхьин, мектебда тарсар гун, маса миллетрин векилрихъ галаз рахун — суьгьбет азербайжан чIалал я. Хиналугъ чIални “рекьизвайбурукай” я лугьуз жеда. Адан бязи гафар, ишлемиш техъйиз, яваш-яваш квахьзава, хейлин гафар азербайжан чIаланбуралди эвеззава. Гьавиляй лугьуз жеда хьи, “Хиналугъ ва урус чIалан словарь” (2004-йис) ва “Хиналугъ чIалан хилерин лексика” (2016-йис) ктабар акъатун лап герек тир ва вахтуни истемишзавай важиблу кар я.
Монографияда автор ихьтин делилрални акъвазнава: неинки хиналугъ, гьакI арчи ва удин чIа-ларни лезги чIаларин дестедикай яз гьисабун махсус литературада икьван чIавалди илимдин рекьяй гьуьжет алай месэла яз ама. А.Дирраз, М.Алексееваз ва масабуруз къарши яз, Р.Эркерт, Е.Бокарев, и месэладай махсус макъалани кхьей Б.Талибов, Ф.Гъаниева хиналугъ чIал лезги чIалан дестедикай тирди тестикьарзавайбур я. И кар лексикадайни ачухдиз аквазва: цIол-цIегь, кIул-кIел, кьуви-кьев, тIул-тIвал, къу-къав, гъаьчI-гъецI, кьетIхий-кьветхвер, пил-вил, кабач-кабаш, ксан-хъсан, мичIаь-мичIи, чIачI-чIагъ, сылг-сил, даьдаь-диде, риши-руш, гуьргар-гергер, шункIар-шаркIунтI, сам-сам, кIил-кьил, зогъ-зугъ, гьилам-лам, чхи–чIехи, тIаш-тIач, цIаз-цаз, чIичIак-чичIек, чалагъ-члахъ, зайиф-зайиф, гомуш-гамиш, быгъа-бугъа ва икI мадни. ИкI, ачухдиз аквазва хьи, тар-тан сад я, адан хилер-путар — гзаф. Хиналугъ чIал, бегьемвилелди ахтармишунарни тавуна, лезги чIалан дестедикай тирди инкариз жуьрэтзавайди, лугьун хьи, вич алим туш.
Ктабдин эхирдай урус-хиналугъ гафарин, ишлемишнавай литературадин сиягьар (списокар) ганва. Вад виш экземплярдин тираж аваз акъуднавай и монография чIалариз итиж ийизвай вирибур патал хъсан савкьат я. Къуй автордихъ сагъламвал ва мадни агалкьунар хьурай.
Шихмурад Шихмурадов
