Гъилевай йис чIехи алим-лингвист, фольклорист ва литературадин критик, Дагъустандин умуми культурадик, иллаки чIаланни литературадин хилерик кьетIен пай кутур зурба арифдар, инсанперес ва ватанперес Мегьамед Мегьамедович Гьажиеван 120 йисан юбилейдинди тирдакай ва адаз талукь къейдер, рикIел хкунар, рецензияр, маса материалар чап авун герек тирдакай чна гьеле йисан сифте кьиляй хабар ганай. (“ЛГ”-дин 5-нумра).
Мегьамед Гьажиев хьтин арифдарар, гьакьван зурба бажарагъар виш йисара сад хьун мумкин я. Абурун кьисметар, крар, санлай ирс жегьил несилар патал акьалтI тийир руьгьдин чешнеяр ва чешмеяр я. Вирибуру чпелай чешне къачуниз лайихлу, акьулдинни чирвилерин куьтягь тежер чешмеяр. Чна къе куь вилик гъизвай макъаладини и кар субутзава.
Рагьметлу Ражидин Идаятович Гьайдаров цIи вичин юбилей къейдзавай алимдин ученик (сухта) хьайиди хьиз, чи газетдин амадагрикайни сад тир. И макъала ада, чIехи алимди, амадагди 2007-йисуз кхьейди я. А чIавуз “Лезги газетдин” редакцияди адаз вич 2000-йисуз тешкилнавай М.Гьажиеван тIварунихъ галай премия ганай.
РикIел хкизва: и премия газетдин редколлегияди лезги чIал хуьник, виликди тухуник, чируник, пропаганда авуник лайихлу пай кутазвай алимриз, муаллимриз, журналистриз, писателриз гузвайди я.
Макъала чна са бязи дегишвилер кухтуна чапзава. Адай аквазвайвал, Р.Гьайдаров неинки Мегьамед Мегьамедовичан лап хъсан сухтайрикай сад хьана, абур гьакьван сад-садаз вафалуни тир.
Мерд Али Жалилов
“…ЗЕГЬМЕТКЕШ ТИР УСТАД”
— За ва хейлин маса авторри Мегьамед Мегьамедовичакай жуьреба-жуьре макъалаяр, рецензияр ва маса материалар инлай виликни кхьейди я, амма а эсерра, адет яз, алимдин гъиликай хкатай монографийрин, словаррин, учебникрин гьакъиндай рахун физвай. И сеферда заз а баркаллу касдин инсанвилин къаматдикай, халис алимдиз хас саягъда ам вичин гафунал кIевиз акъвазуникай, ада галатун, ял ягъун течиз зегьмет чIугуникай, адан хсуси суйдикай рахаз кIанзава. М.М.Гьажиеван къилихдин и терефар чир хьун, алакьайтIа, чпини абур вилив хуьн, неинки студентриз, жегьил алимриз бакара къведа, абур къелем гъиле авай виридаз герек жеда. Мегьамед Мегьамедович сабурлу, фагьум-фикир тавуна гаф сивяй акъуд тийидай, вичиз хьайи такIанвал, атай хъел вичин рикIе эхдай инсан тир. Кьуру дамах, лавгъавал, вич вине кьун, масадал хъуьруьн, масадан крар чIур хьайила хвеши хьун адаз ерли чидачир. Адан рикI алай кар масадаз вичелай алакьдай куьмек авун, кIеве авайдан гъил кьун, ажуздаз теселли гун, ам кеспидал гьевеслу авун тир. Масадан шейина вил тун, гьавайда гьатдай къазанжидихъ гелкъуьнни адаз чидай крар тушир. Институтда кIвалах авур вири йисара ам анин сада-садаз куьмек гудай кассадин чIехиди тир. Гьа йисара а кассадин патахъай аспирантриз, гъвечIи мажиб къачузвай ксариз еке игьтияж авай, а ксар вири касса тешкилай Мегьамед Мегьамедовичалай багъри касдилай хьиз рази тир.
Иллаки еке куьмекар М.Гьажиева чпик умуд кутаз жедай гележег авай жегьилриз гудай, абур ада саррафди хьиз чирдай, гьавиляй нетижаярни хъсанбур жедай. У.А.Мейланова, З.Абдуллаев, Б.Г.-Къ.Ханмегьамедов, и цIарар кхьизвай кас илимдин виниз тир дережайрив агакьун хсусан М.М.Гьажиева эвелимжи рум ва къуват гунин нетижа я. И жигьетдай М.М. Гьажиеван куьмек анжах дагъустанвийрив ваъ, гьакI маса чкайра кIвалахзавайбурувни агакь тавуна амукьнач. Месела, Гуржистандин машгьур алимар Т.Е.Гудава, А.А.Магометов, Ш.Г.Гаприндашвили, З.М.Мегьамедбегова, О.И.Кахадзе, Е.Ф.Джейранашвили чпин кIвалахра М.М.Гьажиева гайи куьмекрикай, адан къенивиликай гьавайда рахазвайди туш.
Гила са кьве гаф М.М.Гьажиеван принципиальныйвиликай. 1950-йисуз И.В.Сталинан «Марксизм ва чIалан илимдин месэлаяр» лугьудай ктаб акъатна. Ам партиядин ва гьукуматдин документра чIалан илимдин месэлаяр гьялунин диб ва программа хьана. Илимдин идарайра хейлин ксар къуллугърикай азадна. И кампаниядик Дагъустандин илимрин базани акатна, адан директор, кьве сеферда Социализмдин Зегьметдин Игитвилин тIвар къачур И.М.Мещаниновни кIвалахдивай акъвазарна. Дагъустандин чIаларин ва тарихдин институтдани кадрийрин жигьетдай хейлин дегишвилер кьиле фена. М.М.Гьажиевни чIаларин сектордин заведующийвиляй акъудна, адан чкадал, Москвадай гъана, Е.А.Бокарев тайинарна.
1952-йисан декабрдиз институтда чIаларин месэлайриз талукь еке сессия-конференция кьиле фена. Анал са вижевай доклад чун вичикай рахазвай касди авуна. Ада кьилин фикир ахъайнавай гъалатIар туькIуьр хъувуниз, мектебра ва вузра чIалан тарсар гьикI тухун лазим ятIа, гьадаз гана. Идахъ галаз санал вичихъ галаз гзаф йисара кIвалахзавай А.Н.Батырмурзаев ва Ш.И.Микаилов, марристар я лагьана, русвагь авун дуьз туш, а девирда чIалан теориядин умуми къалурунар гьахьтинбур тир лагьана. Доклад яб гайибуру кутугайди, гележегда кIвалах авун патал менфятлуди яз гьисабна.
Вичи гзаф йисар серф авур синтаксисдикай ам ерли раханач, я конференцияди кьабулай къарарриз ам акси хьанач. Гуьгъуьнлай ашкара хьайивал, ада синтаксисдай кхьизвай докторвилин диссертация акъвазарнач, ам жезмай кьван фад куьтягьунин къаст авунвай. Дугъриданни, а кIвалах ада 1954-йисалди куьтягьна. И карди са кьадар гьуьжетар арадал хкана, амма Мегьамед Мегьамедович кIевиз акъвазна.
Бязибуру адаз “Диссертация защитадиз вугумир: эгер вугуз хьайитIа, анжах Москвадиз ракъура, Гуржистандин алимри адаз анжах чIуру къимет гуда, абуру лезги чIала вуна чара ийизвай кьетIен жуьредин табий предложенияр предложенийрай гьисабзавайди туш” лугьуз хьана. Гьажиева къариба жаваб гана: “Хсусан гьавиляй кIвалах Тбилисидиз ракъурна кIанда, къуй абуру чпин фикирар чарчел къейд авурай. Заз защита хейлин регьят жеда, абурухъай заз къурху туш, абур регьятдиз кIватда, вучиз лагьайтIа абуру сад муькуьдаз акси кьве тезисдин тереф хуьзва: санихъай, “гьар са чIал вичин хсуси къенепатан законралди вилик физва”, муькуь патахъай, “кьетIен, Гьажиева чара ийизвай хьтин предложенияр чеб авай затIар туш, абур адетдин азад ибараяр я” лугьузва.
Диссертация Гуржистандиз ракъурна. Анай къариба жаваб хтана: “КьетIен жуьредин табий предложенияр авайди туш, амма диссертантдиз докторвилин дережа гун чна рикIин сидкьидай тебрикда, чаз а кас фадлай доктор яз чида».
Москвада хьайи защитани гьич ван тахьай саягъ кьиле фена. Гьажиев командировкадиз атанва, вични, рекье мекьи хьана, кефсуз я лагьайла, языкознанидин институтдин илимдин советди тади гьалда вири жуьредин гьазурвилер, документар, оппонентрин отзывар гьазурна, советдин заседанидиз диссертантдиз эверна. Вирида сад хьиз сес гана, М.М.Гьажиеваз илимрин докторвал мубарак авуна. Гьайиф хьи, диссертация чап ийидалди автор рагьметдиз фена, ам адан ученица, профессор У.А.Мейлановади акъудна.
М.М.Гьажиев зурба зегьметкеш хьайиди, адан зегьметдин нетижаяр ва бегьерлувал тайинарун паталди ада туькIуьрай словаррин тIварар кьун бес я.
Урус чIаланни лезги чIалан чIехи словарь акъатайла (1950-йис), Махачкъаладиз Илимрин академиядин чIехи къуллугъчи, лексиколог А.Бабкин атанай. Словарь акурла, ам серсер хьана, ам Гьажиева кьилди, маса кас ва я куьмекчи группа, аппарат авачиз кхьейди я лагьайла, а кас чIалахъ тежез хьана. Ам чIалахъ гьикI агъада кьван, словарда 35000 гаф, 964 чин, гьар са чинани гафарин кьве столбик, 61 печатный лист авайла! Ихьтин кар анжах ганнибалрилай алакьда лагьанай ада. А.Бабкинан рецензия “Вклад в дагестанское языкознание” кьил алаз “Дагъустандин правдадиз” акъатна (25.V.52-й).
М.М.Гьажиеван кIвалахдин югъ ихьтинди тир: еке портфелни гваз къведай. Портфелда гъвечIи термос, гъери ва я ниси алаз бутерброд, гафар кхьидай гъвечIи карточкаяр жедай. Сятдин 10-риз хьиз, пIапрус чIугваз коридордиз экъечIдай, ахпа библиотекадиз фена, вичи кIваляй хканвай ктабар вахкудай, цIийибур къачудай.
КIвале ада илимдин кIвалах ийидачир, а кар анжах институтда тамамардай. Адахъ галаз кабинетда ацукьнавай ксар мягьтел жедай. Бес чавай илимдин кIвалах анжах кIвалин шартIара бегьемариз жеда эхир, лугьудай абуру. Гаф кхьидай саягъ абуру словардай ваъ, М.М.Гьажиевавай хабар кьадай. Словардиз ам вич ахпа килигдай, вичи дуьз жаваб ганатIа ахтармишдай. Словарь лагьайтIа (Ушакован) адан столдал гьамиша алаз жедай.
Курортриз, ял ядай маса чкайриз ам тIимил фидай, адан уьмуьрдин юлдаш Салигьат адахъ санаторийрилайни хъсандиз гелкъведай.
Ингье гьа ихьтин пIир хьтин михьи, къастунал кIеви инсанперес, зегьметкеш тир зи устад Мегьамед Мегьамедович Гьажиев.
Женнет кьисмет хьурай вичиз! Амин!
Ражидин Идаятович Гьайдаров, филологиядин илимрин доктор, профессор, академик
P.S.
И материал гуналди, чна, гьуьрметлу кIелзавайбур, квевай чи чIехи алимдикай вуч чидатIа — рикIел хкунар кхьена, чав агакьарун тIалабзава. Чна абур газетдин чинра гун давамарда…
«Лезги газет»
