Чара чIаларай гафар кьабулунин карда лезги чIалаз къадим грек ва латин (лацарин) чIаларай гафар (иллаки кьевенар — терминар) къачун мадни кутугай кар я: и чIалара агъзурралди лезги чIалаз мукьва гафар ава.
Къадим грек ва латин чIалар Къавкъаздин чIалариз, иллаки лезги чIалаз, мукьва тирди чIалан ва тарихдин алимриз фадлай малум кар я (латин: вита ‘жизнь’ — витI, вегетабилис ‘растительный’ — векьер, окулус ‘глаз’ — акун ‘видеть’ = экв ‘свет’, ротонду круглый — рат ток — йигарар гатадай элкъвей майдан, социалис ‘общество’ — саци (ахц.нугъ.), мамма ‘молочная железа’ — мам, къ.грек: Арес ‘бог войны’ — арас ‘военный’, арасат ‘война’, логос ‘слово’ — лекIв ‘речь’, орфо ‘буква’ — гьарф, фон ‘голос, звук’ — ван…) Регъпатан Къавкъаздилай гатIунна, Вилик квай Азия, Средиземноморье, Аппенин къураматдалди и чилерал Кеферпатан Къавкъаздин халкьарин ва лезгийрин чIаларизни культурайриз мукьва халкьари (алародийри) уьмуьрзавай. (И. М. Дьяконов).
ЦIийи гафар ва кьевенар (терминар) анжах, жуван чIала а затIарикай, вакъиайрикай, гьерекатрикай гьакъикъи баян гузвай заминар авачирла, туькIуьрин. Мисал яз, алай вахтунда “развитие”, “возрождение» манада аваз бязибуру менфят къачузвай ‘ерим’ гафуниз (туьрк. еримиш гафунилай) лезги чIала са шумуд кьветхвер гаф ава: ‘виликди фин’, ‘кIвачел акьалтун’ (‘кIвачел ахкьалтун’), ‘кIвачи чил кьун’, ‘гъала гъун’, ‘жала гун’, ‘уьрела атун’ (‘эрел атун’), ‘цицIи хьун’, ‘цуьк акъудун’, ‘авадан хьун’.
Ихьтин гафар туькIуьрдайла, абур дидед чIалан къанунрив, адан къурулушдив, фонетикадив кьадайвал туькIуьрин: тимтал (памятник, статуя), гъайра (ревность), чилав (горизонт), дерге (маятник), хака (острые “ежи” ограждения против врага), чирав (знаток), бубалух (отечество), иладар (родители), элген (огромный водоворот, омут), улуб (фолиант), кек (запятая), кIирер (кавычки), цIарцIинар (одностишия)…
- Са чIал — са халкь!
Чун са чIалал рахадалди
чакай битав са миллет жедач!
Иллаки кхьинарзавай ксари литературадин чIалалди кхьин лазим я. Литературадин чIалан бинедиз куьре нугъат вучиз къачуна лугьуз наразивалзавайбуруз чир хьун лазим я: и месэлаяр Гьажибег Гьажибегов кьиле аваз кIватI хьай чIалан комиссиядин виликни акъвазнай: 1) зурба зарияр, мазанар, шаирар и нугъатдин векилар я (Кра Мелик, Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Етим Мелик, СтIал Сулейман, СтIал Саяд, ЧIилихъ Абдулгьамид, Алибег Фатагьов ва мсб.); 2) Куьре экономикадин ва культурадин меркез яз хьана; 3) П.К.Усларани куьре нугъатдиз фикир ганай; и нугъатдалди Усларан ва А.Мамедован сифте ктабар акъатна; 4) и кам гьахъ тирди КIиридай жагъай 18-19 асиррин лезги шаииррин гъилин хатIарин альманахдини субутзава (гьайиф хьи, 400-далай виниз чарарикай сагъ амукьайди анжах 154 чар я). Альманахда 97 кирамдин 463 шиир ава. Важиблу кар ам я хьи, Куьре, Ахцегь, Агъул, Табасаран, Къуба патарин зарийри чпин чIалар анжах куьре нугъатдалди туькIуьрнава. Им акI лагьай чIал я хьи, гьатта гьа девирда — 18-19-асирра — куьре чIал лезги литературадин умуми чIал хьана.
Къе чун лагьайтIа, “кIанидакай” “каниди” ийиз, герек авачир гьуьжетра гьатнава. Амма вичин халкьдихъ, чIалахъ рикI кузвай гьар са лезгиди кIевелай кьатIана кIанда: чун са чIалал рахадалди чакай битав са миллет жедач!
Гьавиляй цIийивилер кутунвай алфавит кьабулун ва адан бинедаллаз орфографиядин гафарган туькIуьрун лап важиб авай камарикай сад я. Къедлай кьулухъ туькIуьрзавай вири жуьредин гафарганра, лезги газетра, журналра, теле-радиогунугра (чеб дуьньядин гьи пипIе аватIани), зарийрин эсерра, мухбиррин кхьинра, са гафуналди, вири лезги халкьди эксперт-советди кьабулай орфоэпикадин къайдайрал кIевелай амал авун чи милли чIал хуьнин, лезги халкь квахь тавунин гирав, асас шартI я. Лезги районрин кьилери, чиновникри, идарайрин ва карханайрин регьберри, интеллигенцияди, гьар са ватанперес лезгиди и баркаван кардик вичин пай кутун герек я. Вири лезги районра, мектебра, кIелдай чкайра, илимдин маканра “Са чIал — са халкь!” эвер гун кардик кутан ва гьар са карда адал амал ийин.
Са вахт къведа — дегиш жеда,
Квахьда халкьар, миллетар.
Чун са чIалав вердиш жеда,
Квахьда милли хесетар.
Гъейриди чаз жеда панагь,
Чи руьгьни чав гумукьдач.
А чIавуз зун, шукур Аллагь,
Бахтсуз чилел амукьдач.
Фейзудин Нагъиев,
филологиядин илимрин доктор
