Шихали Фетали хандин виридалайни гъвечIи ва пуд стхадин арада виридалайни пара алакьунар авай гада тир. Буба кьейидалай кьулухъ адалай Фе­­та­ли хандин чIехи гьукумат чукIун тавунин вилик­ пад кьаз алакьна. Урусатдин а йисарин историогра­фияди адакай шагьрин Персиядин терефдар, гьатта­ персни “авуна”. Урусатдин тарихчийри а йисара кхьен­вай кIва­лахра, Дербентдилай гатIунна, вири Кьиблепатан Кавказ Персия яз къалурнава, чкадин агьалияр лагьайтIа, — персер яз. Мадни башкъа, ан­­ра Дербент персерин шегьер яз къалурнава. Гьа са вахтунда гьакъикъатдин гьалар ачухарзавай ва Шихали хандиз талукь делилар гьатнавай чешмеярни ава.

1794-йисан 20-февраль. Дербентдин Ших-Али-хан Урусатдин раятвилиз (подданство) кьабулун тестикьаруниз талукьарнавай Государстводин советдин заседанидин протоколдай:

“Георгиевский къеледай (шегьердай) генерал Гудовича ракъурнавай рапорт кIелна. Рапортда авай гафарин ва адахъ галаз Дербентдин Ших-Али-ханди императрицадин тIвар­цIел рекье тунвай чарчин патахъай совет­ди меслятна: и ханди, ада сифте чи патав ракъурай илчиди ва Таркидин шамхалди тестикь авур жуьредин, чи офицердив вугана, ви­чел ракъурай кьин кьун тестикьнач­тIа­ни, ада (Ших-Али-ханди), присягадин текст къерехна, Къуръандиз темен гана, кьин кьур саягъда офицердин вилик ла­гьана: вичиз вичин регьбервилик квай вири халкьни галаз Урусатдин скипетрдиз (пачагьрив жедай гьукумдин лишан, ярж) табий жез кIанзава. Ханди вичин чарчени гьа и фикир тикрарзава.

Генерал Гудовича гьеле тестикьарнавач­тIани, а ханди вичин кьинез (ганвай гафуниз) къуват яз Къуръан­диз темен гун ва чун рахазвай чарни ра­къу­­рун (хандин басма алай) вич чи патал алайдахъ инанмишарзавай делил я. Гьавиляй, мад адавай кьинер кьунар вилив хуьн тавуна, и кардал рази хьана кIанда.

Гьаниз килигна, Советдин фикирдалди, генерал­ Гудовичаз хандин векил иниз (меркездиз) рекье ту­нал­ди хандиз кIанзавайвал ийидай ихтияр гайитIа жеда”.

Шихали хандал уьмуьрда четин имтигьанар гзаф ацалтна. 1795-йисуз, адан 18 йис тирла, персерин цIийи шагь Агъа-Мугьаммада нубатдин сеферда Кавказдал гьужумна.

“1795-йисуз персерин шагь Агъа-Мегьамед 60000 аскердикай ибарат кьушун галаз Гуржи­стандиз гьахьна. Апрелдин вацра адан кьушунар­ Тегерандин дерейра кIватIна­вай. Армия майдандиз экъечIдалди садазни нубатдин гьужумдин макьсад вуч ятIа чизвачир. Агъа-Мегьамеда кьушу­нар пуд па­тал пайна. Абурукай сад лагьайди Му­гъан­дин дуьзен чуьллерай Ширван ва Дагъустан галайвал фе­на…”. (Граф Валериан Александрович Зубован регьбервилик кваз Урусатдин кьушунар 1796-йисуз Да­гъустандизни Персиядиз финикай тарихдин малу­матар // Ватандин чарар, 31-пай, 87-нумра, 1827-йис).

Тифлис кьурдалай кьулухъ персери чкадин агьалийриз еке инад кьуна. Дагълара авай сагьибри Урусатдивай куьмекдиз кьушунар рекье тун тIалаб­на. Анжах Шихали ханди императрица Екатеринадивай кьушунар ваъ, Агъа-Мугьаммад шагьдин кьушунрихъ галаз женг тухудай аскерар кIватIун патал пулдин куьмек тIалабна. Амма а вахтунда Кавказда авай сердер генерал Гудовича пулдин чкадал хандин патав са шумуд ротадикай ибарат кьушунни гваз генерал Савельев ракъурна.

Гуьгъуьнлай кьиле фейи вакъиайрикай вичин рикIел хкунра Зубован генералрикай садан уьмуьр­дин юлдашди — Варвара Бакунинади суьгьбетзава:

“РикIелай алатдалди заз Урусатдин кьушунар Персиядиз финиз талукь вакъиайрикай ахъайиз кIан­зава. 1795-йисан зулухъ Дербентдин хан Ших-Алиди императрицадин патав вичин векил ракъурна. Ада Агъа-Мегьамед ханди Урусатдин къаюмвилик квай Гуржистан кукIварай тегьерда вичин мулкарни барбатI­далди персерин шагьдиз акси экъечIу­нин карда куьмек тIалабзавай. Декабрдин вацра Гудо­вичал Дербентдиз кьушунар рекье тунин буйругъ агакьна: зи фикирдалди, генерал Савельев аниз са акьван еке тушир къуватар гваз ракъурнавай. Физвай рекье хъуьтIуьн аязри абуруз тади гана. Шегьердин варар чпиз гьасятда ахъай­да лагьана умудар авай абур Дербентдив агакьна. Амма. Ших-Алиди акьван гьуьрметсузвал къалурна хьи, кьушунар гъве­чIибур тирвиляй варар агалун буйругъна…”. (Варвара Ивановна Бакунинадин рикIел хкунар. 1976-йисуз Персиядиз фин. Урусрин куьгьне замана, 2-кьил, 2-нумра, 1887-йис).

Хандик хъел акатун рекье тунвай кьушундин гъвечIивилихъ галаз алакъалу тахьун мумкин тир. И вахтунда персерин пачагьлугъдин шаркь пата уз­бекрини туьркменри гъулгъула къарагъарнавай. Агъа-Мугьаммада Кавказдиз физвай кьушунар пачагьлугъда къал тунвайбур “секинарун” патал кьулухъ элкъуьр­ хъувуна. Куьмекдихъ игьтияж амачир.­

Урусатди Персиядиз жаза гудай къарар кьабулна. 1796-йисуз Кавказда еке кьушун кIватIна. Адан кьиле 20 йис хьанвай Валерий Зубов тайинарна. Варвара Бакунинадин гафа­ралди, Валериан Зубова генерал Савельеваз Дербентдиз гьахь тавунин ва адавай къерех хьунин буйругъ ганвай.

20 йисан яшда аваз генерал хьанвай Зубовак дамах акатнавай, ада Дербент гужуналди къачудай къарар кьабулна. Идакай официальный тушир мад са чешмеди хабар гузва. А вахтунда Кавказда къуллугъзавай Суворова шаир Д.И.Хвостоваз рекье тур кагъазда Дербент Савельеваз “150 сеферда” табий хьайиди­ къейднавай. Амма буйругъдиз вафалу Савельева, Дербентдиз гьахь тавуна, кьуьд ачух чуьл­да акъудун кьетIна.

Зубоваз гъалибвилер герекзавай. 2-майдиз ада Дербент элкъуьрна кьуна. Бакунинади шагьидвалзавайвал, къеледин цларилай къецепата эцигнавай­ тек са даях къачун патал са шумуд виш кас телефнай. Къейд ийин хьи, кьушунрикай хкатунрин гьакъикъи рекъемар са шумуд сеферда тIимиларна­вай.

10-майдиз шегьер къачунай. Зубова меркездиз хабар гваз подполковник Мансуров рекье туна. Ада генерал I Петрдихъ галаз гекъиг­завай. Шаир Держа­вина Зубовакай тади гьалда­ тарифдин эсерар теснифна. Варваради ла­гьай­тIа, икI кхьенва: “Куьне­, белки, газетрай­ Дербент кьуниз талукь делилрикай кIелна жеди. Амма захъ авай делилар абурухъ галаз кьазвач…”.

Дербент кьурдалай кьулухъ Зубова ана вичин администрация тайинарна ва Персиядиз финин рехъ давамарна. Шихали хан есирда кьунвай ва ам къаравулчийрин гуьзчивилик кваз кьушунрихъ галаз тухузвай. Къубадив агакьдалди, хандилай катиз алакьна. Есирдай акъатай ам Ахцегьиз атана ва ина кьушун кIватIиз гатIунна. И чIавалай Зубован ахмакьвиляй Шихали хандикай Урусатдин душман хьана. II Сурхай хандихъ галаз санал абур дяве тухуз гатIунна. Нетижада Зубов кьушунни галаз Персиядиз гьахьун кьилиз акъатнач.

Тарихчи Поттоди кхьизвайвал, Алпан тIвар алай хуьруьн патав къазикъумухвийрихъ галаз санал пол­ковник Бакунинан еке кьушун барбатIайдалай кьулухъ Тегеранда Шихали хандин гьуьрметдай са­лютар ганай. Гьа икI, ханди Персия завалдикай хве­на. Анжах Персия патал ваъ. Ада вичин чилер, халкь патал­ женг тухузвай. Элкъвена хъфидай рекье Валериан Зубова Польшадай тир сиягьатчи Ян Потоцкийдиз Персиядин чкадал чеб рехъди лезгийрихъ галаз дяве тухуниз мажбур хьана лугьуз шел-хвалзавай.

Кавказдин дяведин чарх гьа и чIавалай элкъвез­ гатIунна. Кавказдин дяведиз талукь виридалайни гзаф томрикай ибарат Дубровинанни Поттодин важиблу кIвалахра Кавказдин дяведин эвел Къубадин­ ва Дербентдин хан Шихалиди дяве гатIунай 1976-йисалай гьисабзава. 1812-йисалди ам и дяведин кIвенкIве хьана. Гуьгъуьнлай Шихали хан вичин езнедин патав Табасарандиз, анай Къазикъумухдиз, Акъушадиз куьч хьана.

Вири и йисара ада садрани Персия союзник яз гьисабнач. Я ам садрани, бязибуру кхьизвайвал, шиит хьайиди туш, я ада Кавказда Персиядин терефни хвенач. Гьатта хирер, кьацIар, къуватар за­­йиф­ хьайилани, ада, хейлин масабуру хьиз, Пер­сия­­диз куьч хьуникай фикирнач. II Сурхай ханди­ Персия чуьнуьх жедай чка яз гьисабзавай ва ам аниз вичин хизан акъудизни алахънай. Шихали ханди Дагълух Дагъустан хкяна. 40 йисан яшда аваз ам рагьметдиз фена. Шихали хан Унцукул райондин Балахани хуьре кучукнава.

Шихали хандин викIегьвилерикай, Аллагьди гайитIа, чна инлай кьулухъ мад сеферда ихтилат­да.­ Ам халкьдин рикIе амукьдай кьегьал хьуниз лайихлу я.

Бедирхан Эскендеров, тарихчи