Гьар йисан октябрдин кьвед лагьай­ гьяд юкъуз Россияда  хуьруьн ­майишатдин ва гьялдай промышленностдин хилера кIвалахза­вай зегьметчийрин пешекар сувар къейдзава. ЦIи ам 8-октябрдал ацалтна.

Тарихдикай къейд

Хуьруьн майишатдин ва гьялдай промышленностдин хилерин зегьметчийрин Йикъан тарих гьеле Советрин уьлкведин девирдилай башламиш жезва. Лежберар ва  суьрсет гьазурзавайбур (гьялзавайбур) патал кьилди-кьилди кьве сувар авай. СССР-дин Верховный Советдин къарардалди, суварин йикъар сифтедай ноябрдин пуд ла­гьай гьяд юкъуз, гуьгъуьнлай октябрдиз къейдзавай. 1999-йисан 31-майдиз Россиядин Президентди къул чIугур къарардин бинедаллаз, хуьруьн майишатдин ва гьялдай промышленностдин зегьметчийрин йикъар сад авуна ва и сувар  октябрдин  кьвед лагьай гьяд юкъуз къейддайвал хьана. И югъ хкягъун дуьшуьшдин кар туш. Октябрдин эвел  йикъари сифтегьан мекьивилер алукьун, чуьлдин кIвалахар акьал­тIарун, гатунни зулун  азгар вахтунда  гьакъисагъвилелди кIвалахай ксар  хъуьтIуьн йикъарин асайишда гьатун   лишанламишзава.

Неинки са лежберрин…

Хуьруьн майишатдин зегьметчийрин югъ — им анжах са лежберрин ваъ, чилел рикI алай вири инсанрин сувар я. Шад мярекатра хуьруьн майишатдихъ ва гьялдай промышленностдихъ галаз алакъа­лу (къуллугърилай аслу тушиз) ви­ри ксари иштиракзава. Абурун арада гьам  чилел  зегьмет чIугваз­вай­бур,  гьамни агрономар, инженерар, механикар, водителар, зоотехникар, фермерар, карханайрин рабочияр ва  руководителар ава. Россияда и сувар гьакIни хуьруьн майи­шатдин хилехъ галаз алакъалу вуз­­рин, ссузрин  преподавателри, студентри, выпускникри  чпинди яз гьисабзава. Уьлкведин аграрный регионра яшамиш жезвайбур патал и суварин важиблувал иллаки екеди я. Ихьтин регионрин жергеда, гьелбетда, Дагъустан Республикани ава.

Мисал яз, хуьруьн майишатдин хиле гьасилнавай суьрсетдин кьадардал гьалтайла, Росстатдин 2015-йисан делилралди, Россиядин 85 региондин арада Дагъустан  16-чкадал  алай (99,3 млрд манат, 2%). 2001-йисалай инихъ республикада гьасилзавай суьрсетдин кьадар анжах артух жезва ва алай вахтунда бязи хилерай Дагъустанди кIвенкIвечи чкаярни кьазва.

Инал къейдна кIанда хьи, хуьруьн майишатдин хиле гьукуматдин патай  фикир гун, бес кьадар  куьмек авачиз,  виле акьадай нетижайрив агакьун четин я. ТIебиатдин шартIар къулайбур тахьуни, государстводи гьам инвестицийралди таъминар тавун, гьамни налогриз талукь яз кьезилвилер тагуни и хи­ле чIугвазвай вири зегьметар бада финин хаталувал екеди я.

Къейдна кIанда хьи, эхиримжи 3 йисан вахтунда, къецепатан уьлквейри  санкцияр кардик кутун ва  суьрсет  паталай гъидай мумкинви­ликай магьрум хьун себеб яз,  уьлкведа  хуьруьн майишат вилик тух­унихъ элкъуьрнавай са жерге ва­жиблу проектар, программаяр  кардик кутуни, дугъриданни,  виле акьадай нетижайрални гъанва. Мисал яз, эгер гьасилзавай техилдин, картуфрин кьадардал гьалтайла, чун идалай виликни сифте жергейра авайтIа, алай йисуз и рекьерай  дуьньяда  кIвенкIвечи чкайрал акъатдайвал я. Малдарвилин хиле хьанвай агалкьунар лагьайтIа, кьилди къачуртIа,  як, нек, некIедин продуктар гьасилун артух хьун экономистри санкцийрихъ ва къецепатан уьлквейрай гъизвай суьрсет ватандиндалди эвезунихъ галаз алакъа­лу ийизва. Лугьудайвал, бахтлувал же­дачир, амма бедбахтвили куьмек гана.

“Къизилдин зулун” бегьер

Республикадин хуьруьн майишатда хъсан патахъ дегишвилер жезвайди Дагъустандин патай  иштиракзавайбуру уьлкведин меркезда гьар йисан зулуз кьиле физвай “Къизилдин зул” выставкадай хейлин медалар, шаба­гьар (наградаяр) хкунини тестикьарзава. ИкI, 4-7-октябрдиз Москвада хьайи Россиядин агропромышленный выставкада Дагъустандин хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуру жуьреба-жуьре дережайрин 56 медаль къазанмишна.  Абурукай 41 — къизилдинбур, 10 — гимишдин ва 5 медаль буьруьнждинбур я.

РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи къейдзавайвал, выставкада кье­тIен  чка Кикунидин консервиярдай заводди кьунвай, ам ана  вини дережадин 14 медалдиз лайихлу хьана. Карханади емишрин мижеяр, ту­шенкаяр, кIепIер (урбеч), таза ая­лар патал тIуьнар гьазурзава. Выставкадал РФ-дин хуьруьн майишатдин министр Александр Ткачева къейд авурвал, Кикунидин завод къецепа­тан уьлквейрай гъизвай суьрсет га­лачиз, анжах хсуси суьрсетдикай ая­лар патал тIуьнар гьазурзавай Россияда авай са кархана я. И кардин сир ам я хьи, завод Гергебиль райондин Кикуни хуьруьн къерехда, багъларин юкьва ава ва яр-емиш ина тарцелай атIан­мазди  гьялзава, яргъал вахтунда амукьзавач.

Республикадин малдаррини, адет хьанвайвал, медалар хканва. Алай йисуз выставкада малдарвилин пуд карханади — Гуниб райондин “Агрофирма Чох”, Рутул райондин “Восток-2”  ва Гумбет райондин  “Мехельтинский” карханайри иштиракна. Абуру Москвадиз Да­гъустандин дагълух, Лезги ва Тушинский жинсерин лапагар гъанвай. Пуд майишатдизни къизилдин медалар гана.

Медалар къачур карханайрин арада гьакIни  Дербентдин коньякрин комбинат,Дербентдин газ квай че­хиррин завод, “Азамат” КФХ, Къиз­­лярдин  як гьялдай Урицкий комбинат, “Евроконд”, “Югагрохолдинг”, “Олимп”, “Дидо”, “Щидиб”, “Аг­рофирма “Цовкра-2” карханаяр ава.

Эгер куьмек хьайитIа…

Дугъриданни, эхиримжи йисара хуьруьн майишатдиз талукь яз кьиле тухвай дегишвилери нетижаярни гузва. Республикада суьрсет артух жезва. 10-20 йис идалай вилик михьиз терг авур чкайрал мад гуьлуьшан багълар, ципIицIлухар арадал хквезва, бегьерар артух жезва.

Мисал яз, чна Кьиблепатан Да­гъустандин арандин гевгьер тир, хуь­руьн майишат вилик тухун патал вири  къулайвилер авай, виридалайни чIехи Мегьарамдхуьруьн район къачун. Алатай йисуз райондин аграрийри  республикада санлай къачур кьадардин  25 процент тешкилзавай 40 000 тонн емишар, 13 500 тонн  ципицIар, 86 000 тонн майваяр гьасилна. Алай йисуз, райондин администрациядин сифте­гьан делилралди,  емишрин кьадар 45 000, ципицIрин — 14 000 ва майвайрин кьадарни 88 000 тонндив агакьзава. Районда тахминан 10 гектар чилел теплицаяр эцигнава, саки 500 гектар чилер багълари кьунва. Хийирдихъ элкъуьрзавай чилерин кьадар къвердавай артух жезва. Нетижа яз,  къведай йисуз цIининдалай  гзаф бегьерар  жедайдак умуд кутаз жезва.

Гьа са вахтунда  районда суьрсет чкадал гьялдай карханаяр  авач. Гьасилзавай суьрсет анжах патарал тухвана маса гузва. Им ла­­гьайтIа, са гъил кутIунна кIвала­ху­нихъ галаз гекъигиз жеда. ИкI я суьрсет гьасилзавайдаз, я муьште­рийриз тамам  хийир жедач.  Гьа­йиф хьи, гьа ихьтин гьалар патав гвай Сулейман-Стальский райондани,  кьиблепатан Дагъустандин амай районрани ава (сад-кьве кархана квачиз). Гьа са вахтунда республикадин чIехи пай агьалияр патал хуьруьн майишат хизандиз къазанжияр гъизвай авай са чешме я. Гьахъ­лувал патал къейд ийин, и ме­сэлаяр чкайрал ваъ, комплекснийбур, яни республикадин, уьлкведин дережада гьялна кIанза­вайбур я. Эгер суьрсет гьялунин хи­лез са тIимил хьайи­тIани куьмек хьанайтIа, месела, гъвечIи цехар кардик куту­найтIа, гьасилайди  ма­са гудай рекьер жагъур­най­тIа, еришар, инанмиш я, акваз-акваз дегиш жедай.

Жасмина Саидова