14-февралдиз Махачкъалада, Тахо-Го­ди­дин тIварунихъ галай Милли музейдин конференцийрин залда, Да­гъустандин медениятдин ирс хуьнин рекьяй Агентстводин регьбер Махач Мусаев республикадин СМИ-рин   векилрихъ, жемиятдин активист­рихъ, машгьур блогеррихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Ана Агентстводин общественный советдин векилрини иштиракна. М. Мусаев 2024-йисуз кьиле тухванвай кIвалахрикай ва алукьнавай йис патал вилик эцигнавай везифайрикай рахана.

М. Мусаева хабар гайивал, «Россиядин халкьарин медениятдин ирсинин (тарихдин­ ва культурадин памятникар) объектрин Сад тир госреестрдал асаслу яз, 2024-йисуз Да­гъустандин мулкарал медениятдин ирсинин (ОКН) 6391 объект ала. Абурукай 1953 — федеральный, 4442 — региондин ва 10 муниципальный метлеб авайбур я. Абурун кьадардал гьалтайла, Россиядин субъектрин арада Дагъустан кIвенкIвечийрин жергеда ава.

— Къенин юкъуз Дагъустандин медениятдин ирс хуьнин рекьяй Агентстводин вилик акъвазнавай важиблу везифайрик мулкарин сергьятар тайинарун, абурукай гьукуматдин ЕГРН-диз (Единый государственный реестр недвижимости) делилар агакьарун акатзава. Рес­публикадин медениятдин ирс чIехиди я. Ам хуьн патал чалишмишвилерни тIи­мил герек къвезвач. ИкI, 2024-йисуз 55 ОКН-дин сергьятар тайинариз хьанва (санлай къачурла, абурун кьадар 117-дав агакьнава, абурукайни 28 археологиядин памятникар я). Идалайни гъейри, 51 объектдин (хуьн лазим тир зонаяр), 26-дан (хуьзвай предметар) ва масабурун гьакъиндай делилар ЕГРН-да гьатнава. Сергьятар тайинарна, ЕГРН-диз са кьадар объектриз талукь делиларни рекье туна. И жигьетдай кIвалах алай йисузни давам жеда. Амма гзаф вахтара медениятдин ирсиник акатзавай объектрихъ кадастрдин учёт ва иеси (собственник) тахьуни кар четинарзава. Гаф кватай чкадал лугьун хьи, республикадин мулкарал алайбурукай анжах 10 процент объектрихъ иеси ава. Амай 90 процентдиз талукь делилар иесияр авачирвиляй ЕГРН-диз рекье тваз жезвач, — къейдна М. Мусаева.

Республикада къенин юкъуз меде­ният­дин ирс хуьнин рекьяй кьиле тухузвай кIва­лахдикай рахадайла, М. Мусаева Агентст­води «археологиядин объектрин локализация» агалкьунралди кьиле тухузвайди­ къейдна. Чи республика­да археологиядин­ ирсинин 2000 объект­ ава. Абур реестрда шикилар галачиз (мисал яз, патарив гвай хуьр, кIунтI, лишанлу са чка къалурнаваз) гьатнавай. ИкI, 2021-2024-йисара Агентст­водин къул­­лугъчийрилай, археологиядин па­мятникар алай чкайрал физ, гьар йисуз ихьтин 350 памятникдин тамам шикил­ (анал махсус лишан эцигзава, ам авай гьалдиз талукь акт туькIуьрзава ва икI мад) арадал гъиз алакьнава.  Им регьят кар туш. Гьа и тегьерда 2026-йисалди республикада авай археологиядин вири памятникрин тамам шикил арадал гъун пландик ква. Гьар са объект хуьнал ­гьалтайла, адан локализациядихъ, яни ам алай чка дуьм-дуьздаказ къалурунихъ, сергьятар тайинарунихъ, ам лазим документралди таъминарунихъ еке важиблувал авайди къейдна. ГьикI хьи, абурал асаслу яз, гьакI археологиядин и ва я маса памятник вуч паталди хуьзвайди ятIа къалуруналди, объект хуьзва эхир.

Виликдай ва гила авай гьалар рикIел хкуникай суьгьбет фейила, Махач Мусаева Ахцегь райондин Хуьруьга авай федеральный метлебдин культурадин ирсинин объект — минара галай мискIин — цIийикIа туькIуьр хъувунвайди раижна. Адан цал ханвай, ам чукIунин хаталувал авай. Дагъус­тандин Кьил С. Меликован тапшуругъдалди 22 метр алай минара галай мискIин къайдадиз хкана. Алатай йисан нетижаяр кьадайла, ада Рутул райондин Шиназ хуьруьн минарани — архитектурадин акьалтIай гуьрчег памятник — туькIуьр хъувурди лагьана. И сиягьдик Гунибда — «Лацу дурнаяр», Избербашда «Аскеррин сурар» памятникарни ква.

М. Мусаева ЮНЕСКО-дин къаюм­ви­лик­ квай, РФ-дин культурадин министерстводин ихтиярда авай надир объект­дин — Дербентдин «Нарын-къеледин» — «Кьулан-Къа­пуяр» (варар) ва цал дуьзар хъувуна акьалтIарайди къейдна. Абур цIийи хъувунин кIвалахрив 2023-йисуз эгечIнавай.

Алай йисуз гъиле кьадай кIвалахрик, чна виликамазни хабар гайивал, Дагъус­тандин Кьили проектдин тереф хуьналди, Даггосфилармониядин дарамат­ цIийикIа туь­кIуьр хъувунни акатзава­. Проектар гьазур хьанвай, чпел и мукьвара кIвалахар гъиле кьунив эгечI­дай­бурукай яз, ада Ахцегьрин къеледиз ва меркездин «Дагъус­тан» мугьманхана цIийи­кIа туькIуьр хъувуниз талукь проектрикайни суьгьбетна. Ахцегьрин къеледин тамам проект Агентстводал агакьнава, адал кIвалахунал, ам ахтармишунал машгъул жеда. Мугьманханадикай лагьайтIа, адан проект арадал гъунив эгечIда.

— Чна алай йисуз эвелимжи нубатда фикир гана кIанзавай месэлаяр тайи­нарнава. Республикадин гьич са органдихъни акьалтI тийир, вири месэлаяр са гъилди гьялиз жедай бюджет авач. КIвалахар кьиле тухуз кIан­завай, амма мумкинвал авачирбурукай яз, заз Гунибдин къеледин патахъай лугьуз кIанзава. Ана «Шамилан варар» алай чкадин цал ханва, гьал чIуруди я. Ам федеральный метлебдин объектрик акатзава. Дагъус­тандин Кьил Сергей Алимовича РФ-дин культурадин министрдин тIварунихъ чар рекье тунва. Жавабда такьатар жагъурун хиве кьунва. Амма мус агакьдатIа чидач. Къеледин саки са пай къайдадиз гъуниз талукь проект ава. Са гафуналди, четин месэлаяр гзаф хьуниз килигна, чна сифте нубатда республикадин медениятдин ирс хуьнин рекьяй объект­рин туризмдихъ галаз алакъалувал, яша­­йиш­дин рекьяй къулайвал ва бизнес кьиле тухунин жигьетдай куьмек фикирда­ кьазва. Амма и ва маса месэлаяр чна республикадин агьалийрин фикир чируналди, яни гьар са объектдиз талукь яз, гьам Агентствода, гьамни агьалийрихъ галаз санал кIватI хьана, веревирдна, къарар кьабулзава, — къейдна ада.

М. Мусаев къалабулух кутазвай мес­­элайрикайни рахана. ИкI, чIехи пай дуьшуьшра я проект, я меслят авачиз, мис­­кIинар цIийикIа туькIуьр хъувунив эге­чIуни абурун тарихдинни медениятдин къиметлувал квадарзавайди къейдна. Мисал яз Шамил райондин Ассаб хуьруьн мискIиндин тIвар кьуна. Медениятдин ирсиник акатзавай объектрив бязибур къадирсузвилелди эгечIзавайдакай, абур чIурзавайдакайни лагьана.

Гуьруьшдал са жерге суалризни жавабар гана. Абурун арада и ва я маса объект медениятдин ирсиник кутуниз талукьдини авай. ИкI, Агентстводин илимдинни методикадин советди теклифнавай объектдихъ тарихдинни медениятдин къиметлувал авани, авачни ахтармишзава, къарар кьабулзава. 2024-йисуз меркездин 4 объект, гьа гьисабдай яз Гьажиеван куьчеда авай РАН-дин ДНЦ-дин дараматни региондин метлеб авай ОКН-рин сиягьдик акатна. Ахьтин теклифар аватIа, Агентство абуруз килигиз гьазур тирди къейдна.

Машгьур политолог, чи ватанэгьли­ Ханжан Къурбанова тарихдинни медениятдин къиметлувал авай объектар хуьниз талукь яз школайра аялрихъ галаз суьгьбетар тухунин теклиф гана. Ада гайи са шумуд суалдик Мегьарамдхуьруьн райондин мулкара жагъанвай «Билистандиз» талукьдини квай. М. Мусаева ихьтин жаваб гана:

— «Билистандиз» талукь яз, чна РАН-дин ДФИЦ-дин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин институтдиз чар рекье тунва. Ана, госзаказдин сергьятра аваз, археологиядин ахтармишунар кьиле тухун тIа­лабнава. Им чIехи объект я, гьавиляй такьатарни екебур герек жеда. Республикада ихьтин чIехи ахтармишунар кьиле тухун тавуна хейлин вахт я. Агентстводи «Билистандин» чилин къатар чIур тавунин патахъай серенжемар кьабулда.

Рагнеда Рамалданова